Yêu cầu đồng bộ các giải pháp quản lý cỏ dại hiệu quả và thân thiện với môi trường đang trở nên cấp thiết nhằm phát triển sản xuất nông nghiệp bền vững. Dù vậy, do thiếu thông tin, kiến thức và mong muốn xử lý nhanh, nhiều nông dân vẫn thường xuyên lạm dụng các loại thuốc diệt cỏ hóa học. Điều này đã và đang gây ra những tác động không tốt, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người và làm suy thoái môi trường.

Diệt cỏ dại - từ thủ công đến phụ thuộc hóa chất

Trong quá trình canh tác cây trồng, ngoài sâu, bệnh và các sinh vật gây hại, cỏ dại là mối đe dọa thường xuyên. Cỏ dại gây hại bằng cách cạnh tranh dinh dưỡng, nước, ánh sáng và cũng là nơi trú ẩn, lây lan sâu bệnh; làm tăng chi phí sản xuất, giảm năng suất cây trồng và ảnh hưởng đến chất lượng nông sản. Phòng trừ cỏ dại, những năm gần đây, nhiều nông dân có xu hướng ưu tiên sử dụng thuốc cỏ hóa học để tiêu diệt cỏ nhanh, tiết kiệm thời gian và chi phí so với phương pháp thủ công truyền thống như nhổ, cắt và đốt cỏ. Tuy nhiên, việc gia tăng sử dụng thuốc diệt cỏ có chứa hóa chất độc hại đang gây tác động xấu đến môi trường và sức khỏe con người. Bởi, chúng không chỉ diệt cỏ mà có thể giết chết nhiều sinh vật khác. Lạm dụng hóa chất diệt cỏ cũng dẫn đến cỏ dại kháng thuốc trở nên phổ biến, tạo ra thách thức lớn cho sản xuất nông nghiệp và môi trường sinh thái.

Thời gian qua, nhiều nông dân trồng rau màu ở TP Cần Thơ đã quản lý và phòng tránh cỏ dại rất hiệu quả nhờ sử dụng màng phủ nông nghiệp.

Theo đánh giá của nhiều chuyên gia và doanh nghiệp, khoảng 30 năm gần đây, thuốc trừ cỏ đã thành vật tư nông nghiệp đầu vào gần như không thể thiếu trong canh tác nhiều loại cây trồng. Nếu trước năm 1990, việc quản lý cỏ chủ yếu được thực hiện bằng phương pháp thủ công và có rất ít thuốc trừ cỏ nhập khẩu không chính thức thì từ sau thập niên 1990, thị trường đã chứng kiến sự thay đổi. Các công ty đa quốc gia bắt đầu mở văn phòng đại diện ở Việt Nam, chính thức đưa thuốc trừ cỏ vào thị trường. Các công ty trong nước cũng nhanh chóng bắt nhịp, tham gia sản xuất thuốc trừ cỏ bằng cách nhập khẩu nguyên liệu với đa số là các hoạt chất phổ rộng trên cây công nghiệp, cây trồng cạn như glyphosate, paraquat, 2,4-D, atrazine, diuron... Những năm 2000, thị trường bùng nổ với rất nhiều loại thuốc trừ cỏ mới, đa số là các loại thuốc chọn lọc trên cây lúa như butachlor, pretilachlor, quinclorac, fenoxaprop, penoxsulam, cyhalofop, bispyribac và những loại thuốc mới cho cây trồng cạn như oxadiazon.

Từ năm 2010 đến nay, thị trường vào giai đoạn ổn định, nhất là khi diện tích cây trồng và năng suất đã chạm ngưỡng tiềm năng, cùng các yêu cầu về đăng ký, sản xuất thuốc nghiêm ngặt hơn trước. Sản phẩm mới được sản xuất bị giới hạn, một số loại thuốc bị loại bỏ như glyphosate, 2,4-D và paraquat. Dù vậy, lượng thuốc cỏ được tiêu thụ ở nước ta những năm gần đây vẫn khá lớn, với khoảng 19.000 tấn mỗi năm. Tại nhiều nơi, nông dân sử dụng lượng thuốc cỏ ở mức khoảng 2 lít hoặc 2 kg/ha/năm.

Ưu tiên giải pháp thân thiện môi trường

Để quản lý cỏ dại hiệu quả, nông dân cần áp dụng đồng bộ các biện pháp phòng ngừa như sử dụng giống sạch, làm đất đúng kỹ thuật và kiểm soát nguồn lây lan cỏ dại qua máy móc, nông cụ và phân hữu cơ chưa hoai mục. Chú ý điều chỉnh mật độ gieo trồng phù hợp và duy trì chế độ nước thích hợp để hỗ trợ cây trồng cạnh tranh, hạn chế cỏ dại. Bên cạnh đó, cần áp dụng các biện pháp canh tác tổng hợp, thực hiện luân canh cây trồng. Sử dụng các chế phẩm từ nấm hoặc kích thích thiên địch để kiểm soát cỏ dại, qua đó giúp giảm sử dụng thuốc hóa học. Nông dân chỉ nên sử dụng thuốc cỏ khi thật sự cần thiết và tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc “4 đúng” - đúng loại, đúng liều lượng, đúng thời điểm và đúng cách để tăng hiệu quả, giảm tác động xấu đến môi trường và sức khỏe con người.

Tại hội thảo “Quản lý cỏ dại trong canh tác nông nghiệp bền vững” do Trường Nông nghiệp - Đại học Cần Thơ phối hợp Hội khoa học Cỏ dại Việt Nam, các đơn vị có liên quan tổ chức, nhiều đại biểu cho rằng, việc giảm sử dụng thuốc cỏ hóa học và áp dụng đồng bộ các giải pháp thân thiện môi trường để quản lý cỏ dại là rất cần thiết nhằm giảm chi phí, đảm bảo năng suất, chất lượng, an toàn của sản phẩm. Đồng thời, góp phần thiết thực vào bảo vệ môi trường và sức khỏe của con người. Vì vậy, các cơ quan chức năng cần đẩy mạnh thông tin, tuyên truyền, tập huấn cho nông dân cách quản lý cỏ dại hiệu quả, an toàn. Hướng dẫn nông dân đẩy mạnh áp dụng các giải pháp quản lý cỏ dại không sử dụng hóa chất đã chứng minh hiệu quả và được nông dân tại nhiều địa phương áp dụng trong thời gian qua. Đơn cử như sử dụng màng phủ nông nghiệp và các vật liệu, cây trồng để che phủ đất hay dùng nước tưới ngập mặt đất, dùng máy móc cơ giới, luân canh - xen canh cây trồng... Mặt khác, tạo điều kiện để nông dân tiếp cận các xu hướng và công nghệ mới trong quản lý cỏ dại đã được các nước tiên tiến trên thế giới áp dụng thành công. Theo Tiến sĩ Vũ Duy Hoàng, Học viện Nông nghiệp Việt Nam, trong bối cảnh yêu cầu phát triển nông nghiệp bền vững và giảm phụ thuộc vào thuốc bảo vệ thực vật, quản lý cỏ dại không sử dụng hóa chất ngày càng được quan tâm như một hướng đi quan trọng trên thế giới cũng như tại Việt Nam.

Cơ giới hóa, drone, robot ngày càng được sử dụng rộng rãi trong quản lý và phòng trừ cỏ dại tại nhiều nước trên thế giới, nhất là khi lao động trong nông nghiệp có xu hướng giảm. Đây cũng là vấn đề mà nước ta cần quan tâm. Theo ông Lê Duy, Bộ phận thử nghiệm thị trường và chuyển giao công nghệ, Công ty Corteva Agriscience, song hành cùng phát triển của xã hội, quản lý cỏ dại trong nông nghiệp có rất nhiều thay đổi trong những năm qua. Các xu hướng và công nghệ mới phát triển không ngừng, nông dân và các bên liên quan cần nhanh chóng học tập và ứng dụng vào thực tế. Sử dụng hợp lý các phương pháp và công nghệ là chìa khóa để tăng năng suất cây trồng bền vững.

Cỏ dại cũng đóng vai trò tích cực trong hệ sinh thái và có nhiều lợi ích cần được chú trọng phát huy. Chúng có thể được tận dụng làm thức ăn cho gia súc, là nguồn nguyên liệu để sản xuất phân bón hữu cơ, hoặc chiết xuất các chất phục vụ cho ngành dược phẩm, mỹ phẩm, cùng nhiều công dụng giá trị khác.

Bài, ảnh: KHÁNH TRUNG