Vùng bán đảo Cà Mau (BĐCM) rộng 1,6 triệu ha trong số gần 4 triệu ha của vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) gồm TP Cần Thơ và các tỉnh Hậu Giang, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà Mau, Kiên Giang. Đây là vùng đất có hệ sinh thái đa dạng. Thực tế đã cho thấy quá trình phát triển thủy lợi cho vùng này đáp ứng nhu cầu sản xuất có mức tăng trưởng cao cùng với nhu cầu nước rất đa dạng. Tuy nhiên, sau quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế hơn 10 năm qua ở vùng này, cuộc tranh chấp mặn-ngọt vẫn còn tiếp diễn khi mục tiêu sản xuất trong một số tiểu vùng chuyển đổi khác nhau. Bên cạnh đó, trong vài năm gần đây hiện tượng mặn xâm nhập cùng với dự báo biến đổi khí hậu đã đặt ra đòi hỏi bức bách mới đối với những công trình thủy lợi...

NGỌT HÓA...

Trong quá trình khai thác vựa lúa ĐBSCL từ thời Pháp thuộc, một số kênh xáng được đào mới đưa nước ngọt về vùng BĐCM như: Cái Sắn, Xà No, Chắc Băng, Phụng Hiệp... cùng với hệ thống kênh ngang xẻ sâu vào nội đồng đã mở ra vùng sản xuất lúa lấn rộng về vùng này. Tuy nhiên, từ sau năm 1975, nhằm tập trung nâng cao sản lượng lương thực, Nhà nước đã đầu tư hàng loạt công trình thủy lợi mới với hệ thống kênh nội đồng, những công trình cống đập ngăn mặn, giữ ngọt, mở rộng vùng trồng lúa tăng lên 2 vụ/năm.

Nhờ những công trình thủy lợi này, cho dù trong những năm qua nước mặn trên các sông chính và các kênh thông ra biển có xu hướng tăng, nhưng trong nội đồng mặn có xu thế giảm. Có thể nhận thấy dự án ngọt hóa Quản lộ Phụng Hiệp bắt đầu xây dựng từ năm 1994 và hệ thống cống ngăn mặn biển Đông được thực hiện từ Sóc Trăng xuống Cà Mau. Diện tích hưởng lợi từ nguồn nước ngọt của sông Hậu tăng dần theo tiến độ xây dựng và hoạt động của các cống ngăn mặn. Hay vào năm 1994, cống Mỹ Phước hoàn thành đưa vào sử dụng đã ngăn mặn cho khu vực Mỹ Phước và mặn bị đẩy lùi xuống khu vực Mỹ Tú. Năm 1995, cống Cái Trầu, Thạnh Trị làm xong ngăn mặn từ hướng sông Mỹ Thanh và toàn bộ trục kênh Ngã Năm-Phú Lộc đã được ngọt hóa. Đến năm 1996, cống Cầu Sập hoàn thành góp phần ngăn mặn từ biển Đông đưa vào thông qua kênh Bạc Liêu - Cà Mau, mặn đẩy lùi về phía Ninh Quới.

Một hệ thống cống ngăn mặn trong vùng bán đảo Cà Mau.

Tiếp theo sau đó là hàng loạt công trình cống Vĩnh Mỹ, Chủ Chí, Mỹ Tú (Sóc Trăng); cống Phó Sinh, Láng Trâm (Bạc Liêu); hai cống Tắc Vân và Cà Mau hoàn thành... nước mặn biển Đông xâm nhập vào vùng BĐCM đã được ngăn chặn từ cửa Gành Hào. Khi kiểm soát được mặn, sản lượng lúa và các vườn cây ăn trái vùng này tăng nhanh. Các tỉnh Sóc Trăng, Bạc Liêu, Hậu Giang... trước đó chỉ đạt sản lượng từ 500.000-700.000 tấn lúa/năm thì nay đã tăng lên từ xấp xỉ hơn 1 triệu tấn/năm.

Theo Sở NN&PTNT Bạc Liêu, sau khi Dự án ngọt hóa BĐCM khép kín, từ năm 1997 sản xuất nông nghiệp có bước chuyển biến tích cực. Một năm nông dân vùng ngọt hóa có thể sản xuất lúa hai, ba vụ hoặc trồng màu. Đời sống người dân trong vùng dự án không ngừng nâng lên.

... VÀ BẤT CẬP

Từ năm 2001 đến nay một số nơi trong vùng BĐCM bắt đầu quá trình chuyển đổi cơ cấu sản xuất từ trồng lúa sang nuôi tôm. Từ đây, vấn đề tranh chấp mặn-ngọt bắt đầu xảy ra dai dẳng. Có nơi nước mặn đã xâm nhập sâu vào vùng dự án, diễn ra phức tạp và thực tế đặt ra một số công trình thủy lợi vùng ngọt hóa không phù hợp nhu cầu nuôi thủy sản. Đó là chưa nói đến hệ thống kênh rạch bị bồi lắng, nhu cầu nạo vét cải thiện cần nguồn vốn lớn trong khi ngân sách địa phương hạn chế. Ở Bạc Liêu vì chưa có đầy đủ các công trình thủy lợi nội đồng và các giải pháp cũng như quy trình vận hành thích hợp, nên việc lấy nước mặn nuôi tôm những năm qua không những đã ảnh hưởng đáng kể đến các vùng trồng lúa ổn định của tỉnh mà còn ảnh hưởng đến vùng đã được ngọt hóa thuộc tỉnh Sóc Trăng. Bởi vì, khi vận hành cống lấy nước mặn vào nuôi tôm, tình trạng xâm nhập mặn vùng BĐCM hết sức phức tạp, gay gắt, đặt ra yêu cầu mới trong việc qui hoạch hợp lý trong sử dụng và sự kiểm soát chặt chẽ việc lấy nước mặn vào vùng đã được ngọt hóa.

Năm nay, diễn biến mặn xâm nhập từ mấy tháng đầu năm liên tiếp “uy hiếp” vùng lúa ở các tỉnh Sóc Trăng, Bạc Liêu. Ở Bạc Liêu sau khi chuyển dịch một phần diện tích từ hệ sinh thái ngọt sang mặn, nguồn nước mặn đầu nguồn khu vực tỉnh này đã chặn đứng nguồn nước ngọt dẫn theo kênh xáng Quản lộ Phụng Hiệp về Cà Mau. Từ đó khu vực trồng lúa ở cuối nguồn U Minh Hạ và U Minh Thượng trở nên thiếu nước ngọt. Theo các chi cục thủy lợi trong vùng BĐCM, khi mặn xâm nhập là phải lo kinh phí củng cố đê bao, khép kín hệ thống thủy lợi nội đồng, nhất là các cống đập ngăn mặn đầu mối để ngăn mặn xâm nhập vào diện tích lúa. Đồng thời khuyến cáo nông dân chọn giống và cơ cấu cây trồng thích hợp cùng với điều chỉnh lịch thời vụ né mặn. Tuy vậy, mâu thuẫn vẫn xảy ra, có nơi nuôi tôm lại thiếu nước mặn cục bộ.

Ông Lai Thanh Ẩn, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi Bạc Liêu, cho rằng, bất cập hiện thời ở vùng BĐCM là chưa có hệ thống công trình bền vững phân chia hai vùng sinh thái ngọt - mặn. Ở Bạc Liêu, mỗi khi muốn cho nước mặn vào vùng chuyển đổi nuôi tôm bắt buộc phải đắp hàng loạt đập ngăn mặn ven kênh xáng Quản lộ Phụng Hiệp để bảo đảm giữ ngọt cho vùng sản xuất lúa. Tuy nhiên, vì chưa có hệ thống đập ngăn mặn bảo đảm nên vẫn xảy ra tình trạng mặn xâm nhập vào vùng sản xuất lúa. Đó là chưa nói tới hàng năm Bạc Liêu phải xuất kinh phí hàng tỉ đồng để đắp khoảng 40 đập tạm bằng đất, cừ tràm để ngăn mặn. Song việc đắp đập tạm khó chủ động kiểm soát nguồn nước và thường xảy ra bể đập, lãng phí.

* Theo dự báo đến năm 2050, mực nước biển sẽ dâng cao 1m, vùng ĐBSCL là một trong những vùng đồng bằng trên thế giới sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Trong đó vùng BĐCM là vùng tiếp cận hai mặt biển Đông và biển Tây, đất thấp. Trong khi đó hiện nay, Cà Mau chỉ có hệ thống đê biển Tây 93km, độ cao +2,5m, thấp so cao trình cần thiết là +3-3,5m; còn lại suốt tuyến 135km bờ biển Đông chưa có đê phòng hộ. * Năm 2008 Cà Mau gặp triều cường, mưa lớn làm 20.365ha đất nông nghiệp bị ngập, trong đó có một số vùng nuôi thủy sản bị thiệt hại.

Trong khi đó ở tỉnh Cà Mau, trước đây hệ thống thủy lợi xây dựng chủ yếu phục vụ trồng lúa, nhưng chỉ là những công trình nhỏ, đầu tư manh mún, thiếu đồng bộ. Từ sau năm 2002, Cà Mau bắt đầu chuyển đất trồng lúa kém hiệu quả sang nuôi tôm, bất cập lại nảy sinh. Đó là khoảng thời gian dân bị cuốn hút theo lợi nhuận từ nuôi tôm đã bất chấp, phá bờ, bửa đập thả nước mặn vào. Thủy lợi ở Cà Mau lại gặp khó trước đòi hỏi phục vụ nuôi trồng thủy sản.

Ông Nguyễn Long Hoai, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi Cà Mau, nói: “Để đáp ứng nhu cầu chuyển dịch sản xuất, hiện nay tỉnh Cà Mau quy hoạch chia thành 18 tiểu vùng thuộc 2 vùng lớn là vùng ngọt Bắc Cà Mau 204.000ha sản xuất nông nghiệp với hệ sinh thái ngọt và vùng Nam Cà Mau 310.000ha là vùng nuôi tôm kết hợp trồng 1 vụ lúa. Tuy nhiên, dù các dự án quy hoạch thủy lợi được phê duyệt với tổng nguồn vốn 4.200 tỉ đồng, nhưng cho đến nay vẫn chưa thể thực hiện, do nguồn vốn địa phương hạn chế. Việc đầu tư thủy lợi vì thế chưa đáp ứng nhu cầu chuyển dịch và chỉ dừng lại ở qui mô nhỏ thí điểm trong từng ô nhỏ 500-1.000ha/mô hình trong các tiểu vùng. Nhìn trên tổng thể các dự án khó thực hiện đồng bộ, trôi theo thời gian và khó khả thi, nhất là trong bối cảnh tình hình mới”.

Bài, ảnh: HỮU ĐỨC