Theo Nhật báo Phố Wall, việc Trung Quốc mở rộng đáng kể hạn chế đối với nguồn cung nguyên liệu đất hiếm có thể gây gián đoạn kinh tế toàn cầu, nhưng đây đồng thời là đòn bẩy giúp Bắc Kinh nâng vị thế và kiểm soát các cuộc đàm phán thương mại với Mỹ.

Trung Quốc đang sử dụng quyền kiểm soát hoạt động khai thác, tinh chế đất hiếm như công cụ địa chính trị.

Đất hiếm gồm 17 nguyên tố, là vật liệu thiết yếu trong các sản phẩm từ xe điện đến động cơ máy bay, radar quân sự. Hiện Trung Quốc nắm giữ khoảng 70% hoạt động khai thác và hơn 90% hoạt động phân tách, tinh chế đất hiếm cũng như sản xuất nam châm đất hiếm trên thế giới.

Nhờ vậy, Trung Quốc gần như đóng vai trò trung tâm sản xuất quan trọng của chuỗi cung ứng, sử dụng đất hiếm làm công cụ chiến lược trong các cuộc đàm phán thương mại. Chẳng hạn như hồi tháng 4, Bắc Kinh siết xuất khẩu với 7 nguyên tố đất hiếm và vật liệu liên quan nhằm đáp trả thuế nhập khẩu của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Chính sách này từng gây ra khan hiếm nghiêm trọng trên toàn cầu, cho đến khi họ đạt thỏa thuận với Mỹ, châu Âu vào tháng 6.

Trong động thái mở rộng kiểm soát xuất khẩu chưa từng có tiền lệ, Bộ Thương mại Trung Quốc vừa bổ sung thêm 5 nguyên tố cùng các nguyên liệu liên quan vào danh sách hạn chế. Kèm theo đó là một số quy định yêu cầu nhà sản xuất đất hiếm nước ngoài phải tuân thủ, ví dụ như các công ty sẽ cần giấy phép xuất khẩu của Bắc Kinh nếu thành phẩm chứa từ 0,1% trở lên một số loại đất hiếm có trong danh sách hoặc được sản xuất bằng thiết bị, vật liệu Trung Quốc. Điều này áp dụng ngay cả khi giao dịch không có công ty Trung Quốc nào tham gia. Quy trình xuất khẩu các công nghệ trong khai thác luyện kim, tinh chế, sản xuất nam châm và tái chế tài nguyên đất hiếm cũng cần sự chấp thuận của Bắc Kinh. Đặc biệt với lĩnh vực quốc phòng ở nước ngoài, tuyên bố của Bộ Thương mại nói rõ giấy phép cho các sản phẩm sử dụng vì mục đích quân sự về nguyên tắc sẽ không được chấp thuận.

Thông báo kiểm soát xuất khẩu đất hiếm và các sản phẩm phái sinh nói trên được Bắc Kinh đưa ra sau lời kêu gọi mới đây của các nhà lập pháp Mỹ về lệnh cấm rộng rãi hơn đối với việc xuất khẩu thiết bị sản xuất chip sang Trung Quốc. Đây được coi là bước leo thang trong cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung vì tính chất đe dọa tới chuỗi cung ứng chất bán dẫn. 

Hiện chưa rõ Trung Quốc dự định thực thi quy định mới như thế nào trong bối cảnh Mỹ, Liên minh châu Âu (EU) và nhiều quốc gia khác đang chạy đua xây dựng giải pháp thay thế chuỗi cung ứng đất hiếm từ Bắc Kinh. Nhưng theo Dmitri Alperovitch, đây có thể là chiến thuật “đe dọa” nhằm củng cố ảnh hưởng của Bắc Kinh trước thềm cuộc gặp tiềm năng giữa Tổng thống Trump và Chủ tịch Tập Cận Bình tại Hội nghị cấp cao Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) ở Hàn Quốc vào tháng 11.

Về lâu dài, các quy định này nếu được thực hiện một cách quyết liệt có thể khiến kinh tế Mỹ suy thoái ở thời điểm Washington cùng nhiều quốc gia khác đang rót hàng trăm tỉ USD vào các trung tâm dữ liệu trong nỗ lực biến lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI) thành động lực kinh tế chủ chốt. Nó cũng giúp Trung Quốc bắt kịp cuộc đua AI và làm đảo lộn trật tự thế giới. “Với ý định hủy diệt ngành công nghiệp AI của Mỹ, hành động kinh tế này tương đương một cuộc chiến hạt nhân” - ông Alperovitch nhận định.

Trước viễn cảnh trên, giới quan sát cho rằng chính quyền Tổng thống Trump đang đứng trước áp lực ngày càng tăng về việc phải đáp trả. Hiện một số cựu quan chức và chuyên gia cho biết Mỹ có thể trả đũa bằng cách tăng thuế quan, cắt đứt nguồn cung thiết bị bán dẫn cho Trung Quốc và đẩy nhanh nỗ lực xây dựng năng lực sản xuất đất hiếm trong nước. Về phần châu Âu, vốn phụ thuộc vào 98% nguồn cung nam châm đất hiếm từ Trung Quốc, Ủy ban châu Âu bày tỏ lo ngại trước các biện pháp kiểm soát toàn diện trong bối cảnh quan hệ giữa Bắc Kinh và Brussels tiếp tục xấu đi. Cách đây vài ngày, khối này trong động thái được nhiều người coi là nhắm vào Trung Quốc đã đề xuất tăng gấp đôi thuế quan đối với thép nhập khẩu lên 50%.

MAI QUYÊN (Theo WSJ, Reuters)