ĐBSCL là vựa lúa lớn nhất của cả nước, với sản lượng thu hoạch hàng triệu tấn/vụ. Tuy nhiên, hiện nay nơi đây phải đối mặt với hiện tượng biến đổi khí hậu (BĐKH), thiên tai, sạt lở, thiếu hụt nước ngọt, xâm nhập mặn… đe dọa sản xuất nông nghiệp, sinh kế của người dân. Chuyển đổi sinh thái - xã hội và kinh tế tuần hoàn là giải pháp mà các địa phương vùng ĐBSCL tập trung thực hiện nhằm ứng phó BĐKH, phù hợp tình hình thực tế và bảo vệ môi trường…

Mô hình sản xuất lúa chất lượng cao giảm phát thải cho năng suất cao tại TP Cần Thơ.

Vượt qua thách thức

PGS.TS Lê Anh Tuấn, Đại học Cần Thơ, cho biết: “ĐBSCL là vùng đất trù phú, đóng vai trò quan trọng trong an ninh lương thực và phát triển kinh tế của cả nước. Tuy nhiên, khu vực này đang đối mặt với những thách thức chưa từng có, như BĐKH ngày càng khắc nghiệt, xâm nhập mặn gia tăng, tài nguyên nước suy giảm nghiêm trọng, đất đai bị sụt lún do khai thác quá mức. Những áp lực này không chỉ ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp, mà còn đe dọa sinh kế của hàng triệu người dân. Đặc biệt, tình trạng khai thác tài nguyên thiên nhiên quá mức để phát triển kinh tế và cung ứng lương thực dẫn đến sự suy kiệt nguồn tài nguyên đất, nước, rừng và sinh vật khiến sự bền vững về môi trường và hệ sinh thái liên quan bị xấu đi…”.

Những năm gần đây, Việt Nam đã có nhiều chính sách và chương trình nhằm thúc đẩy phát triển sản xuất nông nghiệp bền vững thông qua việc thực hiện kinh tế tuần hoàn. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng đã xác định “Xây dựng nền kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, thân thiện với môi trường” là một trong những định hướng phát triển quan trọng của đất nước trong giai đoạn 2021‐2030. Các nội dung liên quan đến kinh tế tuần hoàn cũng được thể hiện trong các văn bản luật, chiến lược phát triển bền vững và bảo vệ môi trường tầm nhìn đến năm 2030, chiến lược tăng trưởng xanh, chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2050. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 687/QĐ‐TTg ngày 7-6-2022 về phê duyệt Đề án Phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam; Đề án phát triển bền vững một triệu héc-ta lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL…

Mô hình sản xuất lúa chất lượng cao giảm phát thải thuộc Đề án phát triển bền vững một triệu héc-ta lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL được triển khai thực hiện từ năm 2024, trên các tỉnh, thành ĐBSCL. Mô hình sản xuất ứng dụng các giải pháp công nghệ mới, sản xuất lúa gạo thích ứng BĐKH, giảm phát thải, giảm chi phí và nâng cao giá trị gia tăng gắn với xây dựng nhãn hiệu gạo “giảm phát thải”, nâng cao tính cạnh tranh của sản phẩm trên thị trường trong và ngoài nước; đồng thời tập trung xây dựng và phát triển bền vững vùng nguyên liệu liên kết sản xuất tiêu thụ lúa giữa nông dân, hợp tác xã và doanh nghiệp xuất khẩu…

Năm 2024 đã có 7 mô hình thí điểm triển khai quy trình canh tác giảm phát thải với diện tích 50 ha/mô hình trong 2 vụ hè thu, thu đông tại 5 tỉnh, thành vùng ĐBSCL. Kết quả bước đầu cho thấy mô hình sản xuất giảm chi phí từ 8,2%-24,2%, giảm lượng giống 30-50%, giảm lượng phân bón hóa học 30-70 kg/ha, giảm 1-4 lần phun thuốc bảo vệ thực vật và giảm 30-40% lượng nước tưới. Đồng thời, năng suất lúa tăng 2,4-7%, tăng thu nhập cho nông dân thêm 12-50% (tương đương lợi nhuận tăng từ 4-7,6 triệu đồng/ha so với phương pháp canh tác truyền thống). Giảm phát thải khí nhà kính trung bình 2-12 tấn CO2/ha. Giá lúa được các doanh nghiệp cam kết bao tiêu cao hơn thị trường từ 200-300 đồng/kg. Vụ hè thu 2025, các địa phương trên tiếp tục triển khai 6 mô hình và mở rộng thêm 5 mô hình mới để thực hiện quy trình canh tác giảm phát thải, đồng thời phối hợp với Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI) và Ngân hàng Thế giới thí điểm quy trình MRV. Bước đầu cho thấy việc triển khai thực hiện quy trình MRV khá thuận lợi, được người dân và chính quyền địa phương hưởng ứng, đánh giá cao…

Bà Huỳnh Kim Định, Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông Quốc gia, cho biết: “Các mô hình trên đã được sơ kết nhằm chia sẻ những bài học thực tiễn và cách làm sáng tạo từ các địa phương; đồng thời là hoạt động kết nối hợp tác công - tư, huy động nguồn lực quốc tế để mở rộng quy mô tham gia đề án và tăng hiệu quả mô hình sản xuất lúa chất lượng cao giảm phát thải. Thời gian tới, Trung tâm Khuyến nông Quốc gia tiếp tục làm đầu mối phối hợp kỹ thuật - tổ chức - nhân rộng mô hình; tăng cường chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ thông minh trong quản lý canh tác; thúc đẩy hợp tác công - tư, mở rộng mạng lưới đối tác trong và ngoài nước tham gia thực hiện mô hình. Đồng thời, Trung tâm Khuyến nông Quốc gia cũng đề nghị các địa phương chủ động sáng tạo, huy động nguồn lực và nhân rộng mô hình phù hợp với điều kiện thực tiễn. Các tổ chức quốc tế và nhà tài trợ tiếp tục đồng hành, chia sẻ kinh nghiệm, hỗ trợ nguồn lực cho ĐBSCL triển khai thực hiện mô hình và bước vào một chặng đường chuyển mình quan trọng, từ sản xuất đơn thuần sang nông nghiệp sinh thái, kinh tế tuần hoàn và phát triển xanh...”.

Nền tảng để phát triển bền vững

Theo nhận định của các chuyên gia, ĐBSCL là khu vực có tiềm năng để phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn, đặc biệt trong lĩnh vực sản xuất nông nghiệp. Với vai trò là vựa lúa, vựa trái cây và thủy sản lớn nhất của cả nước, ĐBSCL cung cấp một lượng lớn sản phẩm nông nghiệp không chỉ cho thị trường nội địa mà còn xuất khẩu. Nguồn nguyên liệu phong phú từ phụ phẩm nông nghiệp như rơm rạ, trấu, vỏ trái cây, bã mía và bùn thải từ nuôi trồng thủy sản tạo cơ hội để áp dụng các mô hình tái sử dụng và tái chế. Thêm vào đó, điều kiện tự nhiên thuận lợi với hệ thống sông ngòi chằng chịt, khí hậu nhiệt đới, đất phù sa màu mỡ là nền tảng vững chắc để phát triển các hoạt động sản xuất nông nghiệp theo hướng bền vững, kết hợp với năng lượng tái tạo như năng lượng sinh khối và năng lượng mặt trời. Bên cạnh đó, sự sẵn sàng tiếp cận khoa học công nghệ và nhận thức ngày càng cao của cộng đồng và doanh nghiệp về bảo vệ môi trường là những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế tuần hoàn tại khu vực.

PGS.TS Lê Anh Tuấn nhận định: "Hiện nay các mô hình kinh tế tuần hoàn đã và đang tiếp tục được lan tỏa tới từng địa phương, được lồng ghép vào các sáng kiến, kế hoạch, chiến lược phục hồi và phát triển kinh tế. Trong đó, có rất nhiều địa phương ĐBSCL xây dựng đề án và thực hiện các mô hình kinh tế tuần hoàn và đạt nhiều kết quả tích cực. Việc lồng ghép các tiêu chí thực hiện kinh tế tuần hoàn vào chiến lược phát triển của địa phương, tổ chức áp dụng thí điểm đối với các lĩnh vực là hợp phần quan trọng trong việc triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn tại ĐBSCL nói riêng và Việt Nam nói chung. Việc kết hợp các nguyên lý của kinh tế tuần hoàn như tái chế, tái sử dụng tài nguyên, giảm thiểu chất thải và phát thải vào chiến lược phát triển của địa phương là một bước tiến quan trọng. Các sáng kiến này không chỉ giúp giảm thiểu tác động tiêu cực của BĐKH mà còn tạo ra giá trị kinh tế, xã hội và môi trường bền vững cho khu vực.

Theo PGS.TS Lê Anh Tuấn, thời gian tới, các địa phương ở ĐBSCL cần chủ động khai thác tiềm năng và lợi thế của mình để thúc đẩy các sáng kiến kinh tế tuần hoàn, đảm bảo lồng ghép hiệu quả các nguyên tắc tái chế, tái sử dụng, giảm thiểu chất thải và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên. Việc triển khai các mô hình này không chỉ đóng góp trực tiếp vào việc thực hiện các mục tiêu quốc gia về tăng trưởng xanh và phát triển bền vững, mà còn giúp tạo ra giá trị gia tăng cao hơn cho nền kinh tế địa phương, nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân và cải thiện khả năng chống chịu trước các tác động của BĐKH. Với sự phối hợp giữa chính quyền, doanh nghiệp, nhà khoa học và cộng đồng, mỗi địa phương có thể trở thành một mắt xích quan trọng trong mạng lưới phát triển kinh tế tuần hoàn của cả nước, tạo động lực mạnh mẽ cho sự phát triển đồng đều và bền vững trên toàn quốc…

Bài, ảnh: HÀ VĂN