Đất đai là nguồn tài nguyên, là tư liệu sản xuất đặc biệt, là điều kiện cần cho mọi hoạt động sản xuất và đời sống. Song, tài nguyên đất vẫn chưa được quản lý, khai thác hợp lý, sử dụng còn lãng phí và kém hiệu quả. Cùng với đó, tác động của biến đổi khí hậu, nước biển dâng là mối đe dọa cho tài nguyên đất của vùng. Vì vậy, cần xây dựng chiến lược quản lý, sử dụng bền vững tài nguyên đất vùng ĐBSCL.

Thách thức

ĐBSCL thuộc châu thổ sông Mekong, có diện tích đất tự nhiên gần 4 triệu ha. Đất nơi đây vừa đóng vai trò là nguồn lực, vừa là yếu tố đầu vào không thể thiếu trong hoạt động kinh tế của vùng. Tuy nhiên, hiện tại có rất nhiều yếu tố tác động đe dọa đến sự bền vững tài nguyên đất của vùng.

Việc lạm dụng thuốc bảo vệ thực vật là một trong những nguyên nhân gây suy thoái đất.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Trọng Uyên, Phân Viện trưởng Phân viện Quy hoạch và Thiết kế nông nghiệp - Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, qua điều tra, khảo sát, lập quy hoạch thực tế cho thấy môi trường tự nhiên của đất có nhiều biến động. Bên cạnh đó, sự thay đổi chế độ thủy văn, dòng chảy nguồn nước, tình trạng hạn hán và xâm nhập mặn... đã làm cho tính chất đất đai ở nhiều nơi thay đổi so với trước đây. Ngoài ra, quá trình khai thác, sử dụng đất đai cho phát triển kinh tế - xã hội, nhất là việc thâm canh, tăng vụ và phát triển hệ thống đê bao kiểm soát lũ thiếu hợp lý đã làm cho chất lượng nhiều vùng đất có xu hướng cạn kiệt, thoái hóa. Cùng với đó, áp lực về nhu cầu phát triển đô thị, hạ tầng và đất ở nông thôn lên đất đai ngày một tăng.

Giáo sư Tiến sĩ (GS.TS) Nguyễn Bảo Vệ, Khoa Nông nghiệp và Sinh học ứng dụng, Trường Đại học Cần Thơ, cho biết: Đất vườn cây ăn trái lâu năm ở vùng ĐBSCL đã có những biểu hiện suy thoái như chất hữu cơ trong đất thấp, làm suy thoái hệ sinh vật đất. Đất bị nén dẽ, lớp đất mặt bị rửa trôi, đất có pH thấp và cạn dần dưỡng chất, bị mặn hóa do sử dụng phân bón hóa học thiếu cân đối, nấm bệnh trong đất phát triển mạnh.

Theo ý kiến của một số chuyên gia, vấn đề sử dụng đất hiện còn tồn tại nhiều bất cập. Chẳng hạn, quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn đặt ra; việc lập quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất ở cấp xã, cấp huyện tại một số tỉnh, thành còn chậm; thiếu đồng bộ giữa quy hoạch sử dụng đất và quy hoạch chi tiết của các ngành, quy hoạch không gian đô thị của thành phố... Bên cạnh đó, kết quả thực hiện kế hoạch sử dụng đất hằng năm chưa sát với kế hoạch sử dụng đất đã được phê duyệt… Cùng với đó, việc chưa sử dụng tiết kiệm nguồn nước ngọt, giữ nước ngọt trong mùa mưa, xây dựng hệ thống đê ven biển, đê bao, xử lý các chất sau thu hoạch của ngành trồng trọt, chăn nuôi, ô nhiễm nước thải, chất thải khu đô thị và khu công nghiệp... đều có nguy cơ ảnh hưởng xấu đến sử dụng đất của vùng.

Cần giải pháp cấp bách

Tại hội nghị khoa học đất "Sử dụng bền vững tài nguyên đất ở ĐBSCL", các nhà quản lý, nhà khoa học đã trao đổi, thảo luận các kết quả nghiên cứu nhằm tìm ra giải pháp quản lý và sử dụng bền vững tài nguyên đất cho vùng ĐBSCL. TS. Vũ Năng Dũng, Chủ tịch Hội Khoa học đất Việt Nam, cho rằng: Tài nguyên đất của vùng ĐBSCL là có hạn, sử dụng tài nguyên đất bền vững đồng nghĩa với phát triển bền vững ĐBSCL, biến vùng này thành vùng kinh tế phát triển trù phú của đất nước. Trước những nguy cơ hiện hữu cần được nghiên cứu, cảnh báo và có giải pháp ngăn chặn. Hiện nay, vùng ĐBSCL chưa xây dựng được cơ sở khoa học về cơ cấu sử dụng đất hợp lý bền vững. Vì vậy vấn đề cấp thiết lúc này cần xác định từng quy mô sử dụng đất thích hợp cho đất canh tác nông nghiệp, đất nuôi trồng thủy sản, đất lâm nghiệp, đất ở đô thị, nông thôn, đất khu công nghiệp... để có chiến lược sử dụng tài nguyên đất bền vững, nhất là trong điều kiện chịu tác động của biến đổi khí hậu.

Theo GS.TS. Hà Thanh Toàn, Hiệu trưởng Trường Đại học Cần Thơ, trong bối cảnh nguồn lực cho sự phát triển còn hạn chế, muốn phát huy nguồn lực đất đai, ngoài việc bảo vệ quỹ đất quốc gia, còn phải quản lý đất đai hợp lý. Nâng cao hiệu quả sử dụng đất sao cho vừa đảm bảo được lợi ích trước mắt, vừa tạo điều kiện sử dụng đất hiệu quả lâu dài. Đồng thời, tăng cường bảo vệ môi trường đất, đảm bảo điều kiện để phát triển bền vững đất nước nói chung và vùng ĐBSCL nói riêng.

Để ngăn chặn hay làm chậm tiến trình suy thoái đất cho vườn cây ăn trái, duy trì năng suất và phẩm chất trái cây, theo GS.TS. Nguyễn Bảo Vệ, Khoa Nông nghiệp và Sinh học ứng dụng, Trường Đại học Cần Thơ, nông dân có thể áp dụng một số biện pháp. Chẳng hạn, tùy theo nguồn nguyên liệu có sẵn tại địa phương có thể tự làm phân hữu cơ bón cho vườn cây ăn trái, bón từ 1-2 kg/m2 vào đầu mùa nắng. Không nên tiêu diệt cỏ vườn, chỉ cắt thấp khi cỏ phát triển quá cao. Bởi cỏ vườn có nhiều lợi ích như: hạn chế sự rửa trôi lớp đất mặt, cung cấp hữu cơ, "bơm sinh học" giúp tầng đất sâu mau khô ráo khi mưa dầm. Bên cạnh đó, nuôi dưỡng trùn đất giúp đất thông thoáng và xáo trộn chất hữu cơ vào đất; tưới nhỏ giọt hạn chế nước dư thừa làm giảm sự rửa trôi lớp đất mặt; bón vôi cho đất, bón bùn đáy mương...

Quản lý tốt tài nguyên đất đai là một trong những "cú hích" quan trọng để ĐBSCL phát triển. Thời gian qua, các địa phương đã thực hiện nhiều giải pháp nhằm tăng cường quản lý đất đai, chống lãng phí trong sử dụng nguồn tài nguyên đất; trong đó, quan tâm ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác quản lý. Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Bạc Liêu nghiên cứu ứng dụng mô hình tích hợp GIS và MCA trong đánh giá thích nghi đất đai phục vụ đề xuất sử dụng đất nông nghiệp tỉnh Bạc Liêu. Qua nghiên cứu, đây là công cụ hữu hiệu trong đánh giá thích nghi đất đai bền vững do tích hợp được cơ sở tri thức của nhiều chuyên gia thuộc các lĩnh vực khác nhau. Đồng thời, biểu diễn được một cách trực quan kết quả đánh giá thông qua GIS. Vì vậy, mô hình này hỗ trợ đắc lực cho người ra quyết định (nhà quản lý, nhà quy hoạch...) giải quyết bài toán ra quyết định đa mục tiêu không gian trong bố trí, sắp xếp, đề xuất sử dụng đất nông nghiệp bền vững…

Bài, ảnh: LẠC MẪN