Khu di tích lịch sử Gò Tháp, thuộc xã Tân Kiều, huyện Tháp Mười, tỉnh Đồng Tháp sẽ là Trung tâm văn hóa-du lịch lớn nhất vùng Đồng Tháp Mười trong tương lai. Nơi đây hiện còn quần thể di tích của Vương quốc Phù Nam cách đây hơn 1.500 năm; có di tích 2 thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ cùng nhiều tầng văn hóa dân gian. Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng di tích khảo cổ và kiến trúc nghệ thuật Gò Tháp là di tích Quốc gia đặc biệt.

Gò Tháp gồm nhiều gò nhỏ, thấp nằm trên một vùng đất pha cát, ở trung tâm khu vực Đồng Tháp Mười, có hệ thống kênh rạch chằng chịt, hệ sinh thái rừng tràm phát triển mạnh. Đặc biệt, nơi đây chứa đựng nhiều di tích lịch sử văn hóa của dân tộc và nhân loại, là nơi sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của du khách thập phương. Từ những năm cuối thế kỷ 19, các nhà khảo cổ học người Pháp đã phát hiện ra khu di tích này. Về sau, nhiều nhà khảo cổ học phát hiện nhiều dấu tích, di vật, hiện vật cổ thuộc nền văn hóa Óc Eo. Đồng thời tìm ra được 3 loại hình di tích quan trọng là di tích cư trú với các di vật như: bếp lửa, những mảnh nồi, thanh củi cháy dở, cọc nhà sàn,...; di tích mộ táng được phát hiện ở các gò cát, qua nhiều đợt khai quật đã phát hiện 13 mộ táng, thu được trên 1.000 hiện vật, tùy táng chôn theo như: mảnh vàng có chạm khắc hoa văn, đá quí, đầu tượng, đồ gốm, nhẫn vàng... và di tích kiến trúc được phát hiện ở các gò cao như: Gò Minh Sư, Gò Tháp Mười, Miếu bà Chúa Xứ, Chùa Tháp Linh... Hầu hết di tích kiến trúc tìm thấy nằm sâu trong lòng đất, được xây dựng công phu có tường thành bao bọc xung quanh để chống sự xâm thực của gió và nước, kiến trúc xây dựng ở trình độ cao. Di vật, hiện vật tìm thấy ở đây chủ yếu là các tượng thần Visnu, Siva bằng đá sa thạch, cột đá có chốt, các phiến đá có chạm khắc hoa văn và minh văn.

Nền tháp cổ thời văn hóa Phù Nam. Ảnh: ThAnh Nhân (từ nguồn “Đồng Tháp
Di tích lịch sử Danh lam thắng cảnh” - Sở Văn hóa thông tin - Bảo tàng
Đồng Tháp 1997).

Với kết quả nghiên cứu khoa học trong nhiều năm cho thấy, cư dân cổ Gò Tháp về đây định cư khi nước biển vừa mới rút. Họ có nền văn minh khá cao. Ngoài giá trị về khoa học khảo cổ học, KDT Gò Tháp còn chứa đựng giá trị lịch sử cách mạng. Cách đây khoảng 1.500 năm, Gò Tháp là nơi cư trú của một bộ phận dân tộc có nền văn hóa phát triển, là vùng đất có quá khứ gắn liền với lịch sử của nhiều nước trong khu vực Đông Nam Á. Gò Tháp, một “ốc đảo xanh” nổi lên giữa vùng đồng ruộng bao la có sức hấp dẫn mạnh mẻ bởi cảnh quan độc đáo cùng nhiều huyền thoại về một nền văn minh cổ với những phế tích đi theo thời gian và chiến tranh. Cuối thế kỷ XVII, đầu thế kỷ XVIII, một bộ phận cư dân người Việt từ đàng ngoài đã vào đây khai hoang lập nghiệp, mở mang bờ cõi trên vùng đất còn hoang hóa với nhiều rừng rậm, sình lầy, muỗi bầy, thú dữ.

Chính vì thế, Gò Tháp không chỉ nổi tiếng về khai hoang, lập ấp mà còn nổi tiếng với địa hình hiểm trở, nơi hội tụ của bao anh hùng hào kiệt chống ngoại xâm giữ nước thời kỳ đầu chống Pháp khi Đảng ta chưa ra đời. Nơi đây là đại bản doanh của nghĩa quân Thiên hộ Võ Duy Dương, Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều thời kỳ đầu chống Pháp (1864 - 1886). Từ năm 1946 - 1948, Gò Tháp là căn cứ địa của Xứ ủy Nam bộ, Ủy ban Hành chính kháng chiến Nam bộ, Khu ủy khu 8. Nơi đây từng in dấu chân hoạt động cách mạng của nhiều cán bộ cao cấp của Đảng như các đồng chí: Lê Duẩn, Lê Đức Thọ, Phạm Hùng, Trần Văn Trà, Nguyễn Bình, Nguyễn Thị Thập... Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Tiểu đoàn 502 anh hùng đã đánh sập Viễn vọng đài cao 42m do chế độ Ngô Đình Diệm xây dựng để quan sát, khống chế các hoạt động của quân giải phóng vào tháng 12-1959.

KDT Gò Tháp còn là một điểm danh lam thắng cảnh của vùng sinh thái ngập nước. Nơi đây, môi trường sinh thái còn mang nhiều dấu vết hoang dã đã và đang bảo tồn được các thảm thực vật, động vật như: tràm, sen, sậy, năng, lúa trời, trăn, rắn, các loài chim cá... Gò Tháp là một địa điểm chứa đựng các hoạt động tôn giáo và tín ngưỡng lâu đời. Nơi đây có Chùa Tháp Linh, Miếu bà Chúa Xứ, đền thờ hai vị anh hùng dân tộc Thiên hộ Võ Duy Dương, Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều, mộ Hoàng Cô - theo truyền thuyết dân gian cho rằng đây là em gái Vua Gia Long (Nguyễn Phúc Hồng Nga) trong thời kỳ chạy loạn về đây ẩn mình và mất tại nơi này.

Hầu như chưa bao giờ Gò Tháp bị ngập hoàn toàn mỗi khi mùa nước lên, kể cả những năm mực nước lũ đạt đỉnh cao nhất. Đứng trên Gò Tháp sẽ thấy bốn bề toàn cảnh bao la của vùng Đồng Tháp Mười. Gò Tháp là một quần thể do nhiều gò nhỏ hợp thành với thế đất uốn lượn nhẹ nhàng, đẹp mắt. Trên bề mặt hiện còn tồn tại nhiều khối đá, những mảnh vụn kiến trúc và nhiều mảng tượng gỗ… Năm 1984, các nhà khảo cổ đã thu được nhiều hiện vật có giá trị khoa học và phát hiện những vết tích của một thành phố cổ đã bị vùi sâu trong lòng đất với những di chỉ đặc trưng của nền văn hóa Óc Eo cách đây trên 1.500 năm; chứng minh rằng nơi đây đã từng tồn tại và phát triển một thành phố thuộc vương quốc Phù Nam vào thế kỷ thứ I-VI sau Công nguyên.

Từ huyện lỵ Tháp Mười, đi theo tỉnh lộ DT 845 hơn 6 km, đến xã Mỹ Hòa, tiếp tục rẻ phải vào xã Tân Kiều đến Gò Tháp. Đây là gò cao nhất. Trên đỉnh gò có gốc cây cổ thụ lớn khoảng 3 người ôm và nhiều gạch đá, dấu tích của những kiến trúc cổ nay đã thành phế tích. Trên sườn gò phía Nam hiện còn một hố bom đường kính gần 20 mét, dấu tích quả bom đã phá hủy một ngôi chùa mang tên Tháp Cổ Tự, tương truyền được xây dựng từ thời vua Thiệu Trị những năm 1841-1847. Đến năm 1956, chính quyền Ngô Đình Diệm cho xây một tháp hình lục giác 10 tầng cao 42 mét để làm đài quan sát chống phá cách mạng. Đêm 19 rạng 20-12-1959, đặc công quân giải phóng đã dùng mìn đánh sập ngôi tháp này. Và tên gọi Gò Tháp, Đồng Tháp hay Đồng Tháp Mười bắt nguồn từ lời truyền cho rằng xưa kia nơi đây có ngọn tháp 10 tầng, hoặc đây là một ngôi tháp cổ thứ 10 nếu tính ngược lên Ăng-Co (Campuchia), hay đây là vọng gác thứ 10 của nghĩa quân Thiên Hộ Dương - Đốc Binh Kiều.

Cách Gò Tháp Mười 100 mét về phía Bắc là Tháp Cổ Tự, ngôi chùa này trước kia ở Gò Tháp Mười đã được dời sang đây năm 1956 sau khi bị bom đánh sập. Hiện nay, ngôi chùa cổ đượm màu hoang phế với những vết tích chiến tranh tàn phá này đã được thay bằng một ngôi chùa mới đẹp và khang trang hơn từ sự đóng góp xây dựng của người dân. Khu mộ và đền thờ quan lớn: Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều và Thiên hộ Võ Duy Dương được xây dựng hoàn chỉnh năm 1995 ngay trên nền đồn của nghĩa quân thời chống Pháp cuối thế kỷ XIX. Khoảng giữa khu di tích là một gò hình tròn, nơi trước đây từng có một ngôi chùa tu theo đạo Minh Sư nên gọi là Gò Minh Sư. Trên gò có miếu thờ Bà Chúa Xứ mang tính chất tín ngưỡng dân gian, tiêu biểu cho lòng hướng thiện, đức nhân từ và cứu nhân độ thế…

Với bề dày lịch sử truyền thống và văn hóa đó, Gò Tháp đã được công nhận là di tích lịch sử-văn hóa cấp quốc gia đặc biệt và đang được xây dựng thành trung tâm văn hóa - lịch sử và du lịch. Hàng năm, Gò Tháp có 2 kỳ lễ hội truyền thống dân gian: lễ hội rằm tháng 3 vía Bà Chúa Xứ và lễ hội rằm tháng 11 tưởng niệm 2 vị anh hùng dân tộc là Thiên hộ Võ Duy Dương và Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều. Mỗi kỳ lễ hội, Gò Tháp thu hút hàng trăm ngàn lượt khách từ khắp nơi về dự. Các lễ hội được tổ chức trang nghiêm, long trọng theo phong cách cổ truyền dân tộc với nội dung cầu an, thỉnh canh, tế thần nông, cúng Thiên hộ Dương - Đốc binh Kiều và vía Bà Chúa Xứ. Chính từ những di tích lịch sử nhuộm màu huyền thoại cùng những kỳ lễ hội mang đậm nét văn hóa dân tộc mà Gò Tháp ngày càng thu hút, hấp dẫn du khách.

Khu di tích đặc biệt Gò Tháp hội tụ 3 loại hình: di tích kiến trúc, di tích cư trú và di tích mộ táng. Đây còn là những chỉ dấu quan trọng về các phương diện lịch sử, chính trị, kinh tế, nghệ thuật, tôn giáo của nền văn minh cổ xưa, rực rỡ gắn với Vương quốc Phù Nam từ hàng nghìn năm trước. Ngoài giá trị khảo cổ, lịch sử, Gò tháp được xem là tâm điểm của vùng Đồng Tháp Mười, một trong số ít nơi còn lưu giữ nét hoang sơ của thiên nhiên, với những thảm thực vật phong phú đặt trưng của vùng đất ngập nước. Hiện nay Gò Tháp được tỉnh Đồng Tháp qui hoạch tổng thể với diện tích 300 ha, được chia thành 4 khu chức năng chính là: Khu di tích bảo tồn, bảo tàng 53 ha; khu rừng sinh thái 166 ha; khu dịch vụ 54 ha; khu nuôi thú hoang dã Đồng Tháp Mười 27 ha. Đặc biệt, giữa Gò Tháp sẽ xây dựng Tháp Sen cao 110 mét, phỏng theo ý nghĩa câu thơ của nhà thơ Bảo Định Giang “Tháp Mười đẹp nhất bông sen. Việt Nam đẹp nhất có tên Cụ Hồ”.

Nguyễn Văn Trí  (TTXVN)