Xuất thân từ làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ, huyện Phú Xuyên, TP Hà Nội, anh Đỗ Thành Lâm, sinh năm 1985, được làm quen với những mảnh vỏ sò, vỏ ốc lấp lánh ánh xà cừ từ khi còn rất nhỏ. Lớn lên, tự tin với tay nghề truyền thống, anh đem kỹ thuật khảm trai Nam tiến. Từ đầu năm 2008, vợ chồng anh Lâm định cư ở ven trục lộ 91B, đoạn thuộc phường Phước Thới, quận Ô Môn, chuyên sản xuất các sản phẩm mỹ nghệ bằng gỗ khảm xà cừ.

Anh Lâm khắc đường nét trên hoa văn xà cừ, làm bức tranh thêm nổi bật. Ảnh: MỸ TÚ

Phần lớn gian nhà của anh Lâm là xưởng sản xuất. Qua ánh nắng chiều, các loại bàn ghế, tủ thờ, tranh, liễn, hoành phi khảm xà cừ sáng rực rỡ. “Không chỉ sáng, mà còn phải bóng, chắc chắn, mối khảm sắc sảo, đường nét hoa văn rõ ràng nhưng tinh tế, mảnh xà cừ không bị răn nứt thì bức tranh khảm mới đạt tiêu chí thẩm mỹ” - anh Lâm cho biết.

Anh Lâm là đời thứ 5 của gia đình theo nghề khảm xà cừ truyền thống. Năm 9-10 tuổi, anh đã quen phụ việc ba mẹ sơ chế vỏ trai cung cấp cho các xưởng khảm trong làng. Dần dà, nghề “ăn” vào máu thịt của anh và trải qua nhiều năm vừa học vừa làm cho xưởng sản xuất đồ gỗ mỹ nghệ khảm xà cừ ở quê nhà, anh Lâm nung nấu ý định tìm vùng đất mới cho nghề truyền thống này để vừa quảng bá nét đẹp của làng nghề, vừa phát triển thị trường mới, thu nhập tốt hơn... Bạn đồng hành của anh Lâm là vợ anh, cũng là một thợ khảm xà cừ chuyên nghiệp. Sau khoảng 4 năm thử sức lập nghiệp ở tỉnh Đồng Nai, năm 2007, vợ chồng anh Lâm về Cần Thơ, đầu quân làm thuê cho một vài xưởng sản xuất đồ gỗ với mục tiêu mở xưởng kinh doanh riêng. Qua hơn 1 năm miệt mài gầy dựng, cửa hàng gia công mỹ nghệ Đỗ Kiệt của anh bắt đầu tạo được ấn tượng với nhiều khách hàng. Ngoài sản xuất sản phẩm theo đơn đặt hàng riêng, vợ chồng anh Lâm nhận khảm xà cừ gia công cho nhiều cửa hàng kinh doanh đồ gỗ ở trung tâm TP Cần Thơ.

Anh Lâm chia sẻ: “Chất liệu xà cừ dùng khảm tranh hoặc trang sức thường được lấy từ vỏ ốc xà xừ, bào ngư, trai lấy ngọc, sò tai tượng và ốc đỏ. Tùy loại, lớp xà cừ càng dày, lóng lánh, phản chiếu màu sắc phong phú thì giá càng cao. Để có mảnh xà cừ hoàn chỉnh khảm vào tranh, người thợ phải làm nhiều công đoạn: chẻ vỏ ốc, trai thành mảnh; mài sạch lớp vỏ ngoài chỉ giữ lại lớp xà cừ sáng bóng; cắt theo thớ, hơ, ép mảnh xà cừ cho thật phẳng,... Ngày trước, khi các loại đồ dùng khảm xà cừ còn thịnh hành, làng Chuyên Mỹ chia lao động phụ trách nhiều công đoạn khác nhau. Sau này, nghề thủ công không đem lại thu nhập cao, nhiều người thợ nản lòng, các khâu dần không còn đủ lao động hỗ trợ. Vì vậy, việc duy trì nghề khảm xà cừ truyền thống ngày càng khó khăn. Hiện nay, vợ chồng tôi phải làm gần như toàn bộ các công đoạn, vì thế rất mất thời gian, mà muốn tìm thợ giỏi cộng tác là điều không dễ”.

Có mảnh xà cừ chất lượng chưa đủ, mà vật dụng dùng để khảm phải được chế tác từ những loại gỗ tốt. Có vậy thì tác phẩm khảm xà cừ mới lưu giữ được lâu bền. Không chỉ am hiểu và sử dụng thành thạo các loại công cụ... thợ khảm xà cừ còn phải có óc thẩm mỹ tinh tế. Tùy mục đích sử dụng, kích thước của món đồ, giá cả khách hàng yêu cầu và vị trí cần khảm, người thợ lựa chọn phác họa những bức tranh theo chủ đề và độ tỉ mỉ khác nhau: tứ quý, tứ linh, ngũ phúc, bát tiên, thuận buồm xuôi gió, mã đáo thành công, làng quê yên bình, hoa cỏ, chim chóc,... Để thể hiện được cái hồn của bức tranh, người thợ phải tỉ mỉ khắc từng đường nét, càng chi tiết thì tranh càng đẹp và những công đoạn này được làm hoàn toàn là thủ công.

Thời gian qua, một số nơi làm nghề khảm xà cừ không chú trọng chất lượng: vật dụng được làm từ gỗ kém chất lượng nên mau hư hỏng; khảm tranh qua loa khiến xà cừ dễ bị bong tróc, nứt vỡ... nên nhiều khách hàng quay lưng lại với các sản phẩm khảm xà cừ.  Anh Lâm khẳng định: “Một bức tranh khảm xà cừ 1,5 tấc vuông cần 2 ngày mới hoàn thành. Vì thế, thu nhập không cao là điều dễ hiểu. Tôi luôn cố gắng đảm bảo chất lượng sản phẩm của mình. Mỗi sản phẩm khảm xà cừ được bảo hành 10 năm, có thể chống thấm nước hay chất tẩy nhẹ”.

MỸ TÚ