Năm 2025 được đánh giá là một năm hứng chịu nhiều đợt thiên tai kỷ lục của nước ta từ trước đến nay. Chính vì vậy, việc ứng dụng khoa học kỹ thuật để xây dựng cụ thể các mô phỏng cảnh báo từ sớm, từ xa đang là vấn đề được quan tâm nhằm nâng cao năng lực dự báo thiên tai.

Nhân viên lấy dữ liệu tại Trạm Khí tượng thủy văn Sa Pa, tỉnh Lào Cai. (Ảnh TRỌNG TÙNG)

Tại diễn đàn ứng dụng khoa học - công nghệ trong dự báo và cảnh báo sớm thiên tai vừa được tổ chức, Tiến sĩ Cao Đức Phát, nguyên Bộ trưởng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ Cộng đồng phòng, tránh thiên tai cho biết, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học - công nghệ, nhất là công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI), đang tạo ra cơ hội mới cho ngành dự báo khí tượng thủy văn.

Những năm gần đây, Việt Nam đã có bước tiến quan trọng trong quan trắc và dự báo bão nhờ đầu tư của Nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức quốc tế, góp phần tăng năng lực giám sát, dự báo và cảnh báo sớm. Cùng với đó, công nghệ số, dữ liệu lớn và AI đang mở ra cơ hội đột phá trong giám sát thiên tai, giúp các địa phương sớm xây dựng mô phỏng rủi ro theo từng vùng để chủ động trước biến đổi khí hậu.

Theo báo cáo của Cục Quản lý đê điều và Phòng, chống thiên tai, tính đến hết tháng 11/2025, cả nước đã xảy ra 20 cơn bão, áp thấp nhiệt đới trên Biển Đông, tương đương kỷ lục năm 2017. Ngoài ra, mưa lớn cực đoan, lũ vượt lịch sử cũng xuất hiện trên 13 tuyến sông khu vực Bắc Bộ và Trung Bộ gây ra tình trạng ngập lụt rất nghiêm trọng tại các đô thị, vùng trũng thấp.

Tuy nhiên, thiên tai ngày càng khó lường và đa dạng, cho nên công tác giám sát và cảnh báo vẫn còn nhiều hạn chế so với yêu cầu thực tiễn. Ngoài dữ liệu vệ tinh, nhiều thiết bị tự động đo mưa, radar, cảm biến đo nhiệt độ, gió, mực nước, lưu tốc hay dịch chuyển đất đá cũng đang được triển khai, cho phép tích hợp thông tin nhanh hơn, mô phỏng chính xác hơn theo từng địa bàn và truyền tải kịp thời đến người dân.

Theo báo cáo của Cục Quản lý đê điều và Phòng, chống thiên tai, tính đến hết tháng 11/2025, cả nước đã xảy ra 20 cơn bão, áp thấp nhiệt đới trên Biển Đông, tương đương kỷ lục năm 2017. Ngoài ra, mưa lớn cực đoan, lũ vượt lịch sử cũng xuất hiện trên 13 tuyến sông khu vực Bắc Bộ và Trung Bộ gây ra tình trạng ngập lụt rất nghiêm trọng tại các đô thị, vùng trũng thấp. Tính đến ngày 24/11, thiên tai trên cả nước đã làm 409 người chết, mất tích, 727 người bị thương; 3.714 nhà bị sập, đổ, trôi, 333.583 nhà bị hư hỏng, tốc mái; 553.417ha lúa, hoa màu và 376.792ha cây trồng khác bị ngập úng; hơn 100km bờ sông, bờ biển bị sạt lở... Tổng thiệt hại ước tính hơn 85.099 tỷ đồng.

Song song với việc để hỗ trợ người dân khắc phục hậu quả thiên tai, việc cấp thiết hiện nay là tìm kiếm giải pháp, tăng cường ứng dụng khoa học kỹ thuật để xây dựng các mô phỏng cảnh báo cụ thể để phòng chống thiên tai hiệu quả hơn. Theo đó, các địa phương cần nghiên cứu, từng bước hoàn thiện xây dựng mô phỏng rủi ro ngập lụt và sạt lở theo từng vùng, từng cấp độ để chủ động cảnh báo, thông qua việc tăng cường áp dụng khoa học-công nghệ. Điều này chỉ phát huy hiệu quả khi được đầu tư thiết bị quan trắc, hệ thống cảnh báo và một bộ máy vận hành ổn định, lâu dài.

Chia sẻ về vấn đề này, Phó Giám đốc Trung tâm Chính sách và Kỹ thuật phòng, chống thiên tai Bùi Quang Huy cho rằng, nhiều nơi còn nhầm lẫn giữa ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số. Nếu chỉ có công nghệ mà con người không thay đổi tư duy thì hệ thống vẫn vận hành kém hiệu quả. Cảnh báo sớm phải bảo đảm người dân nhận được - hiểu được - biết làm - thực hiện được.

Hiện Trung tâm đang thí điểm hệ thống giám sát thiên tai cấp tỉnh ở Hà Tĩnh, kết nối dữ liệu từ trung ương đến xã, cung cấp giao diện cho người dân theo dõi thời tiết, nhận cảnh báo và phản hồi. Đồng thời, hệ thống hỗ trợ lãnh đạo địa phương theo dõi sơ tán dân trên bản đồ số.

Theo dự báo của Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia, từ nay đến cuối năm 2025, thiên tai vẫn còn diễn biến phức tạp, khó lường, nguy cơ mưa lũ lớn tại khu vực Trung Bộ, các địa phương cần tập trung khắc phục hậu quả mưa lũ, đồng thời sẵn sàng ứng phó các đợt thiên tai tiếp theo. Trước mắt, các bộ, ngành, địa phương liên quan tiếp tục thực hiện nghiêm Chỉ thị số 42-CT/TW của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng ngừa, ứng phó, khắc phục hậu quả thiên tai; tăng cường năng lực, ứng dụng khoa học-công nghệ nhằm nâng cao độ tin cậy dự báo, cảnh báo thiên tai.

Cần đẩy mạnh công tác tu bổ, nâng cấp, cải tạo hệ thống đê điều, hồ chứa, nhất là các công trình xung yếu, bị hư hỏng; đầu tư, nâng cấp công trình cơ sở hạ tầng bảo đảm sức chống chịu với thiên tai, nhất là hạ tầng điện, viễn thông, giao thông. Rà soát, điều chỉnh quy trình vận hành hồ chứa, liên hồ chứa theo hướng ưu tiên dành dung tích để giảm lũ cho hạ du.

Ông Nguyễn Tôn Quân, Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai

Trong đó, cần tập trung tăng dày mật độ trạm đo mưa và nâng cao chất lượng công tác dự báo mưa lớn phục vụ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất, lũ, ngập lụt. Lập bản đồ cảnh báo thiên tai, nhất là bản đồ phân vùng nguy cơ lũ quét, sạt lở đất chi tiết đến cấp thôn, bản; rà soát, bố trí sắp xếp, di dời người dân vùng có nguy cơ cao thiên tai, nhất là sạt lở đất, lũ quét khu vực miền núi, ngập lụt sâu vùng trũng thấp. Điều chỉnh cơ cấu cây trồng, vật nuôi ở các vùng, các địa phương theo hướng thuận thiên, hiệu quả, bền vững, an toàn hơn trước thiên tai.

Về lâu dài, theo ông Nguyễn Tôn Quân, Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai cho biết, cần đẩy mạnh công tác tu bổ, nâng cấp, cải tạo hệ thống đê điều, hồ chứa, nhất là các công trình xung yếu, bị hư hỏng; đầu tư, nâng cấp công trình cơ sở hạ tầng bảo đảm sức chống chịu với thiên tai, nhất là hạ tầng điện, viễn thông, giao thông. Rà soát, điều chỉnh quy trình vận hành hồ chứa, liên hồ chứa theo hướng ưu tiên dành dung tích để giảm lũ cho hạ du.

Đặc biệt, cần tăng cường nâng cao nhận thức cộng đồng và quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng, nhất là đẩy mạnh ứng dụng khoa học - công nghệ trong phòng chống thiên tai, nhất là chuyển đổi số, theo dõi, giám sát thiên tai theo thời gian thực.

Tiến Đạt (Báo Nhân dân)