Trong căn nhà nhỏ, âm thanh lạch cạch, những sợi lác đan cài khéo léo, bền chặt trên khung dệt chiếu… tạo nên sức sống của làng nghề dệt chiếu Cà Hom (xã Hàm Giang, tỉnh Vĩnh Long).

Những đôi chiếu hoa sắc sảo vừa được nghệ nhân Diệp Thị Som hoàn thành.

Giữ nghề từ thuở nhỏ

Con đường nhỏ dẫn về xã Hàm Tân, huyện Trà Cú, tỉnh Trà Vinh (nay là xã Hàm Giang, tỉnh Vĩnh Long), càng đi sâu vào trung tâm, hai bên đường những bó lác vàng ươm được phơi dưới nắng. Tất bật trở từng bó lác cho nhanh khô, mỗi cuối tuần, chị Kim Thị Hồng Hoa, giáo viên Ngữ văn cấp 2, lại trở về với công việc quen thuộc. Chị tâm sự: “Lác này một phần do nhà trồng, một phần mua thêm. Tôi biết dệt chiếu từ hồi nhỏ. Giờ dạy học, nhưng hễ rảnh là tôi ngồi vào khung. Nghề này tuy cực nhưng nuôi dưỡng tình yêu lao động, giữ gìn nét đẹp truyền thống”.

Men theo con đường nhỏ, trong căn nhà đơn sơ, chị Trần Thị Thế vừa dệt chiếu, vừa tâm sự: “Nghề này theo tôi từ nhỏ đến khi lập gia đình vẫn giữ. Những lúc rảnh, tôi đem chiếu ra dệt, trung bình thu nhập khoảng 6 triệu đồng/tháng, còn chị em ở xóm cũng được vài triệu tiền chợ”. Chị kể thêm: “Ngày xưa, nhà nào cũng có khung dệt. Phụ nữ lớn lên là biết dệt, đàn ông thì chẻ lác, nhuộm màu. Người trong làng sống bằng chiếu, nuôi con ăn học cũng nhờ chiếu. Đám cưới, ma chay, lễ hội… lúc nào cũng có mặt cái chiếu, nó gắn bó với đời sống người dân nơi đây”.

Chiếu Cà Hom vốn nổi tiếng bền, mát, hoa văn tinh xảo. Người thợ dùng lác - một loại cỏ chuyên dụng để làm chiếu, phơi khô, nhuộm màu, công đoạn này phải mất gần tháng trời mới mang lên khung dệt thành chiếu với nhiều họa tiết hoa văn. Một tấm chiếu đẹp phải mất cả tuần mới hoàn thành, nhưng bền đến 4-5 năm.

Phát huy giá trị di sản

Trong căn nhà nhỏ, nghệ nhân Diệp Thị Som nay tóc bạc trắng, đôi bàn tay chai sần đang đều đặn đưa thoi qua khung dệt. Ở tuổi thất thập cổ lai hy, bà vẫn gắn bó với nghề truyền thống mà gọi là “cái nghiệp” đã trót theo.

Bà Som kể: “Nghề này có từ thời ông bà cố, khoảng cuối thế kỷ XIX. Ngày ấy, người Khmer ở vùng đất Hàm Tân trồng lác trên bãi bồi ven sông, vừa lợp nhà, vừa dệt chiếu để dùng. Lâu dần, chiếu thành quà quý trong lễ Tết, cưới hỏi, rồi thành hàng hóa đem đổi chác khắp Nam Bộ”. Theo bà, những năm 1940, chiếu Cà Hom nổi tiếng nhờ độ bền chắc, hoa văn tinh xảo. Người thợ sử dụng 5 màu chủ đạo là trắng, đỏ, xanh, vàng, tím để dệt thành đôi chiếu hoa 2 mặt. Mỗi tấm chiếu đòi hỏi đôi mắt tinh tường, bàn tay kiên nhẫn, sự tỉ mỉ và óc thẩm mỹ.

Đã có thời, chiếu Cà Hom là niềm hãnh diện của cả vùng Nam Bộ, thương lái khắp nơi tìm về đặt hàng. Những năm 1960-1970, chiếu từ Hàm Giang theo ghe xuồng len lỏi khắp kênh rạch và mọi miền. Thế nhưng khi chiếu ni lông xuất hiện, làng nghề lao đao. Nhiều hộ bỏ nghề vì nguyên liệu khan hiếm, mẫu mã chậm đổi mới.

Dẫn chúng tôi vào gian nhà, bà Som chỉ những tấm chiếu mới dệt, hoa văn rực rỡ. Những đôi chiếu bền đẹp, hoa văn tươi sáng trở thành nét văn hóa trong nhiều gia đình. Thế nhưng, bà Som vẫn canh cánh nỗi lo: “Lo nhất là lớp trẻ không còn tha thiết. Nếu không có sự quan tâm, mai này tiếng khung dệt lạch cạch sẽ thưa dần, mất đi thì tiếc lắm”.

Ông Thạch Bồi, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Vĩnh Long, cho biết việc gìn giữ và phát huy giá trị của làng nghề dệt chiếu Cà Hom là một nhiệm vụ vô cùng quan trọng, gắn liền với bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Khmer. Tháng 12-2024, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức đưa nghề dệt chiếu truyền thống Cà Hom vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, khẳng định giá trị trường tồn của nghề dệt chiếu, mở ra cơ hội mới để bảo tồn và phát triển làng nghề trong bối cảnh hiện đại. 

“Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh phối hợp các địa phương, tổ chức lớp truyền dạy, hỗ trợ người dân cải tiến mẫu mã, kết nối với thị trường và du lịch trải nghiệm. Đồng thời khuyến khích thế hệ trẻ tham gia, vừa có thêm việc làm tại chỗ, vừa góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa” - ông Thạch Bồi cho biết.

Bài, ảnh: ĐẠI DƯƠNG