Corticoid có mặt trong rất nhiều chế phẩm thuốc, được các bác sĩ công nhận có hiệu quả giảm đau nhanh, kháng viêm và chống dị ứng cấp tốc. Tuy nhiên, bác sĩ cũng cảnh báo những nguy cơ từ việc người bệnh tự ý sử dụng các sản phẩm chứa corticoid không theo chỉ định và theo dõi của bác sĩ chuyên khoa có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, thậm chí đe dọa tính mạng.

Tuyến thượng thận teo nhỏ

Thực tế đáng báo động tại Bệnh viện Bạch Mai cho thấy, tỷ lệ bệnh nhân đến khám các bệnh lý nội tiết bị suy thượng thận do lạm dụng corticoid ở mức cao đáng lo ngại. Trong chương trình truyền hình trực tuyến với chủ đề Suy thượng thận do thuốc: Nguy hại từ việc tự làm bác sĩ, Ths.BS Vũ Thị Thục Trang, Khoa Nội tiết - Đái tháo đường Bệnh viện Bạch Mai cho biết, khoảng 1/3 bệnh nhân đến bệnh viện điều trị các bệnh nội tiết bị suy thượng thận. Trung tâm chống độc của Bệnh viện Bạch Mai cũng tiếp nhận nhiều trường hợp nhập viện do lạm dụng corticoid.

Bác sĩ lưu ý người dân cần tuân thủ chỉ định thuốc của bác sĩ, tránh lạm dụng.

Tuyến thượng thận là tuyến nội tiết nhỏ bé, hình tam giác, nằm ngay trên đầu cả hai quả thận. Tuyến này có chức năng sản xuất hàng loạt hormone, trong đó quan trọng nhất là cortisol, hormone chống stress tự nhiên của cơ thể. Nó giúp điều chỉnh huyết áp, duy trì chuyển hóa năng lượng và là hàng rào bảo vệ cơ thể khi gặp các yếu tố gây căng thẳng như chấn thương, sốt, nhiễm trùng hay phẫu thuật.

Khi bệnh nhân tự ý đưa corticoid ngoại sinh từ bên ngoài vào cơ thể với liều cao, sau một thời gian, cơ chế tự bảo vệ tinh vi của cơ thể sẽ bị phá vỡ. Bộ não bị đánh lừa, nồng độ corticoid trong máu quá cao khiến hệ thống điều khiển trục dưới đồi - tuyến yên - tuyến thượng thận hiểu lầm rằng cơ thể đã có đủ cortisol. Khi đó, não bộ “phát lệnh” ngừng sản xuất, ngay lập tức tuyến yên bị ức chế, ngừng tiết hormone kích thích tuyến thượng thận.

Tuyến thượng thận suy giảm chức năng, dẫn đến tình trạng teo nhỏ và mất dần khả năng tự sản xuất cortisol. Đó chính là cơ chế suy tuyến thượng thận thứ phát, một hậu quả nghiêm trọng và phổ biến nhất của việc lạm dụng corticoid.

Từ thuốc đau khớp đến kem trộn

Theo Ths.BS Vũ Thị Thục Trang, nguy cơ suy tuyến thượng thận đến từ nhiều loại thuốc trị đau xương khớp, hen suyễn hay dị ứng được bán tại hầu các nhà thuốc có chứa corticoid mà người dùng không hề biết và dễ dàng mua được. Bên cạnh đó, nguy cơ suy thượng thận còn đến từ các sản phẩm đông dược không rõ nguồn gốc, thường được người bán trộn thêm corticoid nhằm tăng hiệu quả giảm đau, khiến bệnh nhân lầm tưởng là thuốc có tác dụng “thần kỳ”.

Đáng báo động nhất là việc sử dụng kem trộn hay các sản phẩm chăm sóc da không rõ nguồn gốc. Corticoid có trong các sản phẩm này ngấm qua da, vào máu và gây ức chế tuyến thượng thận một cách âm thầm. Bác sĩ Thục Trang cho biết, nhiều bệnh nhân nữ trẻ tuổi đã nhập viện tại Bệnh viện Bạch Mai vì biến chứng này.

Khi lạm dụng corticoid kéo dài, bệnh nhân không chỉ đối mặt với nguy cơ suy thượng thận mà còn phải gánh chịu hội chứng cushing, một hội chứng điển hình do thừa cortisol. Người bệnh sẽ có những biểu hiện dễ nhận thấy là béo phì vùng trung tâm, với mỡ tích tụ nhiều ở bụng, ngực và cổ nhưng tay chân lại teo nhỏ. Người bệnh có mặt tròn như mặt trăng, da mỏng, dễ bị bầm tím, xuất hiện rạn da màu đỏ - tím ở bụng và đùi. Lông và tóc mọc rậm, rối loạn chuyển hóa làm tăng đường huyết, loãng xương.

Việc dùng thuốc kéo dài gây nhiều hệ lụy, nhưng khi dừng thuốc đột ngột còn nguy hiểm hơn. Do tuyến thượng thận đang bị “ngủ đông” và mất khả năng sản xuất cortisol, ngừng thuốc khiến cơ thể bị thiếu hụt cortisol trầm trọng, gọi là cơn suy thượng thận cấp. Đây là một cấp cứu nội khoa tối khẩn cấp với các triệu chứng, như: tụt huyết áp nghiêm trọng, đặc biệt là tụt huyết áp tư thế (choáng váng khi đứng dậy); buồn nôn, nôn ói dữ dội, đau bụng, tiêu chảy; mệt mỏi, kiệt quệ cả về thể chất và tinh thần. Những trường hợp này nếu không được cấp cứu kịp thời, bệnh nhân sẽ rơi vào sốc và đe dọa trực tiếp đến tính mạng.

Theo các bác sĩ, việc điều trị và phục hồi chức năng tuyến thượng thận cho bệnh nhân suy thượng thận thứ phát là một quá trình phức tạp và kéo dài, đôi khi mất từ vài tháng đến hơn một năm. Trước những hệ lụy khôn lường từ corticoid, các bác sĩ chuyên khoa tiết Bệnh viện Bạch Mai đưa ra khuyến cáo cấp thiết: Bất kỳ chế phẩm nào chứa corticoid, dù là thuốc uống, tiêm, bôi ngoài da, xịt họng hay mũi đều cần được bác sĩ chuyên khoa chỉ định và giám sát chặt chẽ liều lượng, thời gian sử dụng. Nếu đã dùng corticoid kéo dài, việc ngưng thuốc phải tuân theo phác đồ giảm liều từ từ của bác sĩ để tuyến thượng thận hồi phục dần, tránh nguy cơ suy thượng thận cấp. Đặc biệt, cảnh giác các loại thuốc nam, thuốc tễ, kem trộn không rõ nguồn gốc thường được quảng cáo là “trị bách bệnh” hoặc “làm đẹp siêu tốc”. Đây thường là những cái bẫy corticoid nguy hiểm. Nếu đã từng dùng corticoid kéo dài, bệnh nhân cần thông báo cho bác sĩ điều trị, nhất là trước các cuộc phẫu thuật, khi bị sốt, hoặc chấn thương để được bổ sung cortisol dự phòng, tránh xảy ra cơn suy thượng thận cấp.

THU SƯƠNG