Đất là yếu tố nền tảng đầu tiên và quan trọng nhất trong sản xuất lúa và các loại cây trồng. Trong bối cảnh tác động của biến đổi khí hậu (BĐKH) ngày càng phức tạp, cùng với việc thâm canh lúa với mức độ cao và sử dụng vật tư nông nghiệp chưa hợp lý làm đất trồng lúa bị suy thoái, nhiều vùng đất bị chua, nghèo dinh dưỡng. Điều này đòi hỏi nước ta cần quan tâm gìn giữ, phục hồi và nâng cao sức khỏe đất trồng lúa để đảm bảo duy trì năng suất, sản lượng lúa, cũng như hướng đến phát triển sản xuất xanh, bền vững.

Trình diễn máy móc, công nghệ xử lý gốc rạ trên ruộng lúa để tạo nguồn hữu cơ cho đất tại Viện Lúa ĐBSCL ở TP Cần Thơ.

Yêu cầu cấp thiết

Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức về sức khỏe đất, như đất bị suy thoái do xói mòn, nhiễm phèn, nhiễm mặn ở các vùng thấp và việc lạm dụng phân bón hóa học cũng như thuốc bảo vệ thực vật. BĐKH và biến đổi môi trường càng làm trầm trọng thêm tình trạng suy thoái đất, khiến dinh dưỡng cây trồng trở nên mất cân đối, nhất là đối với đất trồng lúa tại nhiều địa phương vùng ĐBSCL. Năng suất, chất lượng cây trồng phụ thuộc rất lớn vào độ phì nhiêu, cấu trúc và khả năng giữ nước của đất. Sự suy giảm về chất lượng, sức khỏe của đất không chỉ đe dọa đến năng suất, chất lượng lúa gạo mà còn làm gia tăng chi phí, ảnh hưởng đến hiệu quả sản xuất, thu nhập và đời sống người dân. Do vậy, cần phải kịp thời có giải pháp và hành động nhằm phục hồi, nâng cao sức khỏe đất trồng lúa để phát triển sản xuất bền vững.

Cả nước có khoảng 3,9 triệu héc-ta đất trồng lúa. Thời gian qua, diện tích canh tác lúa có giảm nhưng năng suất lúa không ngừng tăng, đảm bảo vững chắc an ninh lương thực quốc gia và cung cấp một lượng lớn gạo xuất khẩu. Tuy nhiên, đất trồng lúa tại nhiều nơi có dấu hiệu bị suy thoái, nhiều vùng đất bị chua, nghèo dinh dưỡng...

Theo đánh giá của nhiều chuyên gia, sức khỏe đất trồng lúa tại nhiều nơi ở vùng sản xuất lúa trọng điểm của cả nước là ĐBSCL không chỉ bị suy giảm do BĐKH, nước biển dâng mà còn chịu tác động bởi các hoạt động khai thác ở thượng nguồn sông Mekong làm suy giảm nguồn nước và lượng phù sa đổ về ĐBSCL. Việc sản xuất lúa thâm canh với mức độ cao, cùng với sử dụng các loại vật tư nông nghiệp chưa hợp lý, nhất là gia tăng sử dụng phân bón vô cơ và thuốc hóa học cũng ảnh hưởng đến sức khỏe đất. Điều này đòi hỏi nông dân và các bên có liên quan cần điều chỉnh kịp thời trong sản xuất để bảo vệ sức khỏe đất trồng lúa.

Cần các giải pháp đồng bộ

Để làm tốt công tác quản lý, nâng cao sức khỏe đất trồng lúa, nhiều chuyên gia và doanh nghiệp cho rằng, cần phải có sự chung tay vào cuộc và phối hợp đồng bộ giữa các bộ, ngành Trung ương, địa phương và các bên có liên quan. Đặc biệt, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng các cơ quan chức năng ở Trung ương cần xây dựng cơ sở dữ liệu chất lượng đất và xây dựng thang đánh giá sức khỏe đất lúa để có giải pháp phù hợp cho từng vùng. Các địa phương cần đẩy mạnh thông tin, tuyên truyền cho nông dân và cộng đồng hiểu rõ các vấn về sức khỏe của đất. Hướng dẫn người dân quản lý nước hợp lý, bón phân cân đối, tăng sử dụng phân bón hữu cơ, luân canh giữa lúa và các loại cây trồng phù hợp, canh tác lúa thông minh thích ứng BĐKH. Thúc đẩy áp dụng khoa học, công nghệ và liên kết theo chuỗi giá trị để phát triển sản xuất xanh, bền vững. Các doanh nghiệp, bao gồm cả doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm, doanh nghiệp cung cấp dịch vụ, công nghệ và vật tư nông nghiệp đầu vào cần phát huy vai trò “đầu tàu” trong các chuỗi liên kết. Tích cực hỗ trợ, hướng dẫn nông dân thực hiện các mô hình, giải pháp và cách làm hay nhằm cải thiện, nâng cao sức khỏe đất và quản lý, sử dụng bền vững tài nguyên đất lúa.

Theo PGS.TS Trần Minh Tiến, Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS), để nâng cao sức khỏe đất trồng lúa, cần xây dựng cơ sở dữ liệu đất toàn quốc và bộ tiêu chí đánh giá sức khỏe đất. Từ đó, giúp xác định điểm yếu của từng loại đất để có giải pháp “bồi bổ” phù hợp, cũng như điều chỉnh phương pháp canh tác, sử dụng phân bón hợp lý dựa trên đặc điểm đất và nhu cầu của cây trồng. Chú ý tận dụng tối đa phế phụ phẩm nông nghiệp để hoàn trả dinh dưỡng cho đất, cân đối giữa phân hữu cơ và vô cơ, ưu tiên các loại phân bón giảm phát thải và tăng hiệu quả hấp thu dinh dưỡng.

Tại diễn đàn “Sức khỏe đất trồng lúa - Nền tảng phát triển xanh và bền vững” do Viện Thổ nhưỡng Nông hóa phối hợp Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam, Báo Nông nghiệp và Môi trường tổ chức, nhiều đại biểu cho rằng, việc gìn giữ, phục hồi và nâng cao sức khỏe đất trồng lúa đang trở nên cấp thiết. Đặc biệt, phục hồi độ phì nhiêu của đất là vấn đề rất quan trọng, giúp tác động tích cực lên cả tính chất lý tính, hóa tính và hệ sinh vật trong đất, đảm bảo nền tảng phát triển bền vững trong tương lai.

Theo ông Trần Ngọc Thạch, Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL, thâm canh sản xuất lúa 3 vụ/năm và lấy rơm rạ ra khỏi đồng ruộng tại nhiều địa phương vùng ĐBSCL đã làm hàm lượng hữu cơ trong đất giảm mạnh. Thời gian giữa các vụ quá ngắn khiến các biện pháp làm đất quan trọng như cày ải, cày sâu bị bỏ qua, dẫn đến tầng canh tác ngày càng mỏng, làm tăng nguy cơ xì phèn và ngộ độc hữu cơ. Việc mở rộng diện tích lúa - tôm và canh tác trên các vùng đất tiềm ẩn nhiễm mặn cũng đặt ra thách thức lớn về quản lý nguồn nước ngọt để rửa mặn đầu vụ. Để quản lý và giám sát sức khỏe đất, cần thiết lập một chương trình "khám sức khỏe" định kỳ cho đất và hoạt động này nên giao cho một cơ quan chuyên trách để đảm bảo bộ dữ liệu được thống nhất, tránh tình trạng mỗi địa phương làm một kiểu. Quan tâm việc sử dụng rơm rạ trả lại chất hữu cơ cho đất và cải tiến kỹ thuật canh tác, làm đất khoa học.

Theo ông Vũ Năng Dũng, Chủ tịch Hội Khoa học đất Việt Nam, để phục hồi sức khỏe đất, cần có chiến lược và tầm nhìn dài hạn. Cốt lõi của chiến lược đó là trả lại cho đất những gì đất đã cho đi, tái tạo chất hữu cơ, cân bằng độ pH, nuôi dưỡng lại hệ sinh thái đất. Từ đó, nông nghiệp mới có thể chuyển mình theo hướng hữu cơ, giảm phát thải. 

Việc trả lại chất hữu cơ cho đất là rất cần thiết nhằm tăng cường độ phì nhiêu của đất. Theo ông Phan Văn Tâm, Phó Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Phân bón Bình Điền, nguồn phụ phẩm rơm từ quá trình sản xuất lúa tại nhiều nơi ở ĐBSCL đã được bà con nông dân gom ra khỏi đồng nhưng lượng rạ còn lại rất nhiều. Để tăng cường sức khỏe đất trồng lúa và giúp nông dân giảm chi phí bón phân, Bình Điền đã quan tâm nghiên cứu, đưa ra các giải pháp kỹ thuật và dòng sản phẩm giúp phân hủy rạ và chất hữu cơ có sẵn trên đồng, tạo nguồn dinh dưỡng cho cây trồng.

Bài, ảnh: KHÁNH TRUNG