Chiến lược đến năm 2010 phấn đấu kim ngạch xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ (TCMN) đạt 1,5 tỉ USD là có khả năng thực hiện. Tuy nhiên, theo đánh giá của các chuyên gia kinh tế, để đạt được chỉ tiêu này, nhất là trong bối cảnh khó khăn như hiện nay thì thời gian tới cần có sự liên kết giữa các cơ quan quản lý nhằm kết hợp hài hòa và tối ưu hóa các nguồn lực cho phát triển ngành hàng này. Trong đó, các doanh nghiệp (DN) rất cần sự hỗ trợ kịp thời từ Chính phủ thông qua các chương trình bảo tồn làng nghề, khuyến công và xây dựng hạ tầng cơ sở.

Ngành có giá trị ngoại tệ thực thu cao nhất

Sản phẩm TCMN là mặt hàng có truyền thống lâu đời của Việt Nam, được xuất khẩu khá sớm so với các mặt hàng khác, đã đóng góp đáng kể vào kim ngạch xuất khẩu của cả nước, đồng thời có vai trò quan trọng trong giải quyết một số vấn đề kinh tế - xã hội tại nông thôn. Các mặt hàng TCMN có mức độ tăng trưởng khá cao trong những năm qua, bình quân khoảng 20%/năm với kim ngạch xuất khẩu 300 triệu USD trong năm 2004 và đạt hơn 750 triệu USD vào năm 2007, năm 2008 mặc dù bị tác động ít nhiều của suy thoái kinh tế toàn cầu nhưng kim ngạch xuất khẩu cũng đã đạt gần 1 tỉ USD. Thời gian qua, thị trường xuất khẩu hàng TCMN ở nước ta ngày càng được mở rộng, ngoài các nước chủ yếu như Mỹ, Nga, Nhật Bản, Anh, Pháp, Đức, Hàn Quốc, Đài Loan..., hiện hàng TCMN Việt Nam đã có mặt tại 163 quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới. Đây cũng là mặt hàng có tiềm năng tăng trưởng xuất khẩu rất lớn. Theo Bộ Công Thương, kim ngạch xuất khẩu hàng TCMN trong những năm qua tuy không lớn nhưng có vai trò quan trọng chuyển đổi cơ cấu kinh tế nông thôn, là ngành nghề thu hút nhiều lao động tham gia làm hàng xuất khẩu, góp phần xóa đói giảm nghèo ở nông thôn. Ngoài ra, mặt hàng này mang lại giá trị gia tăng lớn, có thể coi là ngành hàng mũi nhọn để tập trung phát triển xuất khẩu trong các năm tới. Một số mặt hàng khác như may mặc, gỗ và giày da nguyên liệu đều phải nhập khẩu từ nước ngoài, giá trị gia tăng của các ngành này chủ yếu là chi phí gia công và khấu hao máy móc thiết bị, nên giá trị thực thu ngoại tệ mang về cho đất nước chỉ chiếm một tỷ trọng từ 5-20% trong tổng kim ngạch xuất khẩu. Nhưng đối với hàng TCMN, do sử dụng nguồn nguyên liệu trong nước, đặc biệt là các nguồn nguyên vật liệu được thu lượm từ phế phẩm và thứ phẩm của nông lâm sản mang lại hiệu quả thực thu giá trị ngoại tệ rất cao, có những mặt hàng TCMN hầu như đạt 100% giá trị xuất khẩu, còn lại cũng đạt trên 80% giá trị xuất khẩu. Xuất khẩu hàng TCMN đã giúp xã hội thu hồi một phần chất thải nông nghiệp sau chế biến và thu hoạch, đã biến phế phẩm trở thành những sản phẩm xuất khẩu, góp phần tích cực bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế đất nước. Theo các nhà nghiên cứu kinh tế, cứ 1 triệu USD xuất khẩu của ngành TCMN thì lãi gấp 5 – 10 lần so với ngành khai thác; giải quyết việc làm từ 3 ngàn đến 5 ngàn lao động. Nhóm hàng TCMN được xếp vào nhóm sản phẩm có tiềm năng xuất khẩu lớn và có tỉ suất lợi nhuận cao. Ngoài ra, theo số liệu thống kê cho thấy, nhiều năm trở lại đây, hàng TCMN được xếp vào danh sách 10 mặt hàng có mức tăng trưởng cao nhất. Theo tính toán, hàng TCMN sản xuất chủ yếu bằng nguồn nguyên liệu sẵn có trong nước, nguyên phụ liệu nhập khẩu ước tính chỉ chiếm từ 3 - 3,5% giá trị xuất khẩu. Bên cạnh đó, lực lượng lao động có kỹ năng và khả năng tiếp thu công nghệ mới khá nhanh chóng, mức lương của lao động Việt Nam thấp so với các nước trong khu vực cũng là một ưu thế cho phát triển sản xuất hàng TCMN theo hướng đa dạng và nâng cao sức cạnh tranh.

Nhưng thiếu tính bền vững

Hiện nay, Việt Nam có trên 2.000 làng nghề, 1,4 triệu lao động và 1.000 DN sản xuất và kinh doanh hàng TCMN. Nhưng đa số vẫn là các đơn vị vừa và nhỏ, quy mô sản xuất manh mún, nhà xưởng sản xuất còn thiếu và máy móc thiết bị phụ trợ sản xuất còn đơn sơ, lạc hậu, không đáp ứng được nhu cầu của những đơn hàng lớn; hoặc khi có đơn hàng lớn lại gặp phải tình trạng thiếu nguyên liệu, thiếu lao động, phải huy động các cơ sở gia công riêng lẻ, dẫn đến chất lượng hàng hóa không ổn định; hoặc thời gian giao hàng kéo dài không đảm bảo được thời gian hợp đồng. Ngoài ra, qua cuộc khảo sát mới đây về việc xuất khẩu hàng TCMN, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) đã nhận định: Mặc dù tiềm năng xuất khẩu hàng TCMN Việt Nam là rất lớn nhưng tính bền vững chưa cao. Do quy mô sản xuất nhỏ nên các DN sản xuất hàng TCMN Việt Nam khó đáp ứng được những đơn đặt hàng lớn của nước ngoài, chưa tạo dựng được sự tin cậy đối với bạn hàng trong những hợp đồng lớn. Điều này dễ thấy khi bạn hàng tìm đến các đối tác khác mạnh hơn về quy mô, vốn, công nghệ... Ngoài ra, một trong những nguyên nhân làm giảm tính cạnh tranh của hàng TCMN Việt Nam là các DN đầu tư quá ít cho nghiên cứu thị trường, nhất là nghiên cứu để phục vụ cho tạo mẫu và thiết kế. Hệ quả là rất nhiều DN làm hàng TCMN Việt Nam không có những định hướng phát triển rõ rệt và chưa hướng vào một thị trường cụ thể để chiếm lĩnh nó. Đơn cử với thị trường Nhật Bản, do ít thay đổi về mẫu mã, nên sức hấp dẫn của hàng TCMN Việt Nam vào thị trường này giảm đi nhiều. Nhật Bản hiện là thị trường chiếm đến gần 30% lượng hàng TCMN xuất khẩu của Việt Nam. Các chuyên gia đến từ nước này khuyến cáo, các DN, cơ sở sản xuất hàng TCMN Việt Nam cần phải chuyên nghiệp hơn nếu muốn thâm nhập sâu vào những thị trường khó tính.

Nhờ đầu tư nhân lực, trang thiết bị hiện đại HTX Quang Minh (Tiền Giang) tự thiết kế mẫu mã 30% nguồn hàng và chủ yếu xuất khẩu sang thị trường châu Âu với 85% kim ngạch. Trong ảnh: Sản xuất hàng TCMN xuất khẩu tại HTX Quang Minh. Ảnh do HTX cung cấp.

Bà Miyoko Sawada, Chuyên gia cao cấp Cơ quan Hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA), nhận định: “Hàng TCMN Việt Nam có rất nhiều tiềm năng và ngày càng khẳng định vị thế trên thị trường thế giới. Theo tôi, Việt Nam có 3 thuận lợi để sản xuất hàng TCMN, đó là: nguồn nguyên liệu, kỹ năng và nguồn nhân lực. Tuy nhiên, muốn đẩy mạnh xuất khẩu phải làm tốt việc xây dựng ý tưởng, tìm hiểu thông tin về sản phẩm, nhu cầu thị trường, để tạo ra sản phẩm vừa mang bản sắc văn hóa dân tộc, vừa đạt yêu cầu thẩm mỹ và phù hợp với thị hiếu, văn hóa của khách hàng. Không nên bắt chước quá nhiều những cái có sẵn, mẫu sản phẩm đang hút hàng”. Ngoài ra, theo các chuyên gia, để phát triển bền vững thì vấn đề bảo vệ môi trường trong quá trình sản xuất cũng rất quan trọng. Thấy được nhược điểm này, thời gian qua, nhiều cơ sở sản xuất hàng TCMN tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh đã tổ chức các cuộc thi thiết kế với mục đích nâng cao tính đa dạng về mẫu mã của hàng TCMN Việt Nam. Ông Trần Huy Lê - Giám đốc Công ty Mỹ nghệ Hòa An - cho biết, qua khảo sát thị trường châu Âu và Hoa Kỳ cho thấy, chất lượng hàng TCMN Việt Nam có thể sánh vai, thậm chí là tốt hơn rất nhiều nước, nhưng mẫu mã luôn được coi là “đi muộn, về sau”. Do vậy, theo ông Huy, cùng với việc luôn đảm bảo chất lượng sản phẩm thì các nhà sản xuất hàng TCMN Việt Nam cần đặc biệt chú trọng đến vấn đề thiết kế mẫu mã. Khi mẫu mã không níu giữ được chân khách hàng thì chất lượng cũng không còn được họ quan tâm.

Phát huy thế mạnh từ các làng nghề

Theo thống kê của các cơ quan chức năng, những năm gần đây, Hoa Kỳ có nhu cầu nhập khẩu khoảng 13 tỉ USD/năm hàng TCMN. Tuy nhiên, năm 2005, xuất khẩu hàng TCMN của Việt Nam vào Hoa Kỳ chỉ chiếm 1,5% kim ngạch nhập khẩu của nước này. Năm 2006, Việt Nam xuất khẩu vào thị trường Hoa Kỳ khoảng 77 triệu USD hàng TCMN, trong đó 36,8% là hàng gốm sứ, tăng 27,6% so với năm 2005 và gấp 7 lần so với năm 2002. Việt Nam đặt mục tiêu phấn đấu đến năm 2010 sẽ nâng tỷ lệ kim ngạch xuất khẩu hàng TCMN vào Hoa Kỳ lên 3% (đạt kim ngạch 0,4 tỉ USD). Trong khi đó, thị trường EU cũng có nhu cầu rất lớn về mặt hàng này. Theo các chuyên gia, thị trường EU trong những năm qua đã nhập khẩu khoảng 7 tỉ USD hàng TCMN và Việt Nam cũng đã chiếm được 5,4% trong số đó. Bộ Công Thương nhận định, trong tương lai, EU sẽ là thị trường hứa hẹn của hàng TCMN Việt Nam. Vì vậy, mục tiêu phấn đấu đến năm 2010 sẽ nâng tỷ lệ này lên trên 6,4% (đạt kim ngạch trên 600 triệu USD). Theo Bộ Công Thương, ngoài việc phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Tài chính và các địa phương để giải quyết vấn đề nguyên liệu, tài chính, mặt bằng sản xuất kinh doanh, vấn đề đẩy mạnh xúc tiến xuất khẩu vào một số thị trường trọng điểm sẽ là khâu đột phá để tăng kim ngạch xuất khẩu trong thời gian tới. Cụ thể như, Hoa Kỳ mỗi năm nhập khẩu tới 13 tỉ USD, Việt Nam không chỉ chiếm ở con số 1,5% kim ngạch nhập khẩu của nước này mà phải là 400 triệu USD vào năm 2010. Thị trường EU mỗi năm nhập khẩu khoảng 7 tỉ USD, đến năm 2010 chúng ta phải xuất khẩu vào đây 600 triệu USD. Nhật Bản mỗi năm nhập khẩu khoảng 2,9 tỉ USD, nhưng Việt Nam chỉ khiêm tốn chiếm 1,7% kim ngạch, mục tiêu năm 2010 sẽ phải tăng lên trên 4% với kim ngạch khoảng 150 triệu USD. Thị trường Trung Đông là khu vực tiềm năng, mấy năm gần đây các DN cũng đã thực hiện nhiều hoạt động xúc tiến thương mại, nhưng chưa đẩy mạnh xuất khẩu được. Trong thời gian tới, đây vẫn là thị trường ngỏ để các DN tiếp tục thâm nhập. Như vậy, việc mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm TCMN với kim ngạch xuất khẩu 1,5 tỉ USD hàng TCMN vào năm 2010 là có khả năng đạt được. Muốn vậy, các DN sản xuất hàng TCMN cần chủ động liên kết lại, xây dựng làng nghề hoặc cụm sản xuất TCMN. Mỗi cụm hay làng nghề có thể do 5-10 DN cộng tác thành lập, hỗ trợ lẫn nhau trong hoạt động sản xuất kinh doanh như chia sẻ các hợp đồng lớn hoặc phân công sản xuất theo phân khúc thị trường, tận dụng và phát huy hết công năng cơ sở vật chất và năng suất của máy móc thiết bị tại các đơn vị, bổ sung hỗ trợ lẫn nhau và ổn định việc làm cho lực lượng lao động. Thông qua cụm sản xuất hoặc làng nghề để phô trương khả năng sản xuất, đa dạng hóa sản phẩm, thu hút sự quan tâm và lòng tin của khách hàng.

Theo ông Đỗ Như Đính, Chủ tịch Hiệp hội Xuất khẩu hàng TCMN, thời gian tới, cần có sự liên kết giữa các cơ quan quản lý nhằm kết hợp hài hòa và tối ưu hóa các nguồn lực cho phát triển ngành này. Ông Trần Quốc Mạnh, Chủ tịch HĐQT Công ty CP phát triển sản xuất thương mại Sài Gòn (SADACO) nhận định: Mục tiêu đến năm 2010 kim ngạch xuất khẩu đạt 1,5 tỉ USD rất khó thực hiện nếu như ngay bây giờ chúng ta chưa có những tác động mạnh mẽ của Chính phủ và các tổ chức khác cũng như bản thân các DN, làng nghề. Ông Mạnh cho rằng: Thời gian cho mục tiêu xuất khẩu 1,5 tỉ USD vào năm 2010 không còn nhiều. Sự ra đời của Hiệp hội xuất khẩu hàng TCMN với những phương hướng hoạt động cụ thể và những giải pháp phát triển xuất khẩu của Bộ Công Thương là hết sức quan trọng. Tuy nhiên, nếu mới chỉ tháo ở “ngọn” như xúc tiến thương mại, đẩy mạnh xuất khẩu vào các thị trường mà phần “gốc” liên quan tới Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Tài chính... như tạo nguồn nguyên liệu, các ưu đãi, thủ tục tài chính... chưa được triển khai đồng bộ thì e rằng chưa phát huy được hiệu quả. Nếu có chính sách khuyến khích phù hợp, sẽ giúp DN ngành TCMN có điều kiện đầu tư phát triển, tăng cường khả năng sản xuất, tạo ra các sản phẩm có mẫu mã riêng, kiểu dáng đẹp, chất lượng phù hợp với giá cả hợp lý, có khả năng tiếp nhận các đơn hàng lớn, mở rộng thị trường xuất khẩu, thì việc thực hiện mục tiêu kim ngạch xuất khẩu đạt 1,5 tỉ USD vào năm 2010 là hoàn toàn có thể thực hiện được.

LÊ HIỀN (TTXVN)