PV

Từ đầu năm 1945, phong trào cách mạng trong cả nước, trong đó có địa bàn TP Cần Thơ hiện nay, phát triển rộng khắp. Ðáp lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh về tổng khởi nghĩa trên toàn quốc, Tỉnh ủy Cần Thơ, Tỉnh ủy Sóc Trăng đã phát động khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945 tại địa phương.

Tranh sơn mài của cố họa sĩ Tô Dự vẽ cảnh bàn giao chính quyền về tay nhân dân ngày 26-8-1945 tại dinh xã Tây Cần Thơ. Ảnh: DUY KHÔI

Cách mạng Tháng Tám ở tỉnh Cần Thơ

Theo công trình “Ðịa chí Cần Thơ”, để chuẩn bị cuộc tổng khởi nghĩa trong cả nước, tháng 5-1945, tổ chức Thanh niên Tiền phong đã được thành lập tại Sài Gòn. Chỉ sau khoảng 1 tháng hưởng ứng, tỉnh Cần Thơ (thời điểm năm 1945, tỉnh Cần Thơ gồm cả phần lớn tỉnh Hậu Giang trước ngày 1-7-2025) đã có 70.000 người tham gia tổ chức này và đến ngày 20-6-1945, Ban lãnh đạo Thanh niên Tiền phong tỉnh Cần Thơ được ra mắt, do đồng chí Trần Văn Khéo làm thủ lĩnh. Ngày 15-7-1945, Ðại hội Thanh niên Tiền phong lần thứ II được tổ chức tại Sân vận động Cần Thơ với hơn 25.000 Thanh niên Tiền phong trong tỉnh và 5.000 đại biểu Thanh niên Tiền phong Sài Gòn, các tỉnh miền Tây tham dự.

Thời điểm này, Ðảng bộ tỉnh Cần Thơ được củng cố và phát triển 21 chi bộ, với trên 50 đảng viên. Các tổ chức như Thanh niên, Phụ nữ, Nông dân cứu quốc... được củng cố, phát triển rộng khắp. Tỉnh ủy cũng chủ trương các địa phương tích cực tổ chức lực lượng vũ trang và ra sức tập luyện, sẵn sàng chiến đấu. Nội thị Cần Thơ xuất hiện nhiều truyền đơn, khẩu hiệu cách mạng treo trên đường phố, công sở, nơi đông người. Khí thế cách mạng sục sôi như vũ bão khiến địch hoang mang, lo lắng.

Ngày 17-8-1945, Tỉnh ủy Cần Thơ họp bàn kế hoạch khởi nghĩa. Ngày 19-8-1945, Tỉnh ủy triệu tập Hội nghị thành lập Ủy ban Dân tộc Giải phóng, bầu đồng chí Trần Ngọc Quế làm Chủ tịch, cùng 1 phó chủ tịch, 1 tổng thư ký và 9 ủy viên. Ngày 22-8-1945, Hội nghị Tỉnh ủy cử đồng chí: Trần Văn Khéo, Hồ Bá Phúc, Nguyễn Văn Chức... tham gia cướp chính quyền ở Sài Gòn để rút kinh nghiệm.

Cách mạng Tháng Tám thành công vang dội khắp nơi, từ Hà Nội, Huế, Sài Gòn Gia Ðịnh, rồi khắp các địa phương ở miền Tây Nam Bộ như Long Xuyên, Châu Ðốc, Vĩnh Long, Sóc Trăng... Chiều 25-8-1945, Tỉnh ủy Cần Thơ họp bất thường bàn kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền và cử đồng chí Trần Ngọc Quế, ông Nguyễn Thượng Tư (Thanh niên Tiền phong), ông Huỳnh Cẩm Chương (trí thức yêu nước) đến gặp tên Sato chỉ huy quân Nhật tại Cần Thơ, để tranh thủ tên này không can thiệp vào công việc của ta.

Sáng ngày 26-8-1945, trên 20.000 đồng bào trong thị xã, các quận giương cao băng cờ, khẩu hiệu tập trung tại Sân vận động Cần Thơ, hô vang các khẩu hiệu “Chính quyền về tay nhân dân”, “Nước Việt Nam độc lập muôn năm!”. Ủy ban Giải phóng Dân tộc tỉnh Cần Thơ lên lễ đài ra mắt nhân dân. Ðồng chí Huỳnh Phan Hộ thay mặt Ủy ban Dân tộc Giải phóng tỉnh Cần Thơ đọc lời hiệu triệu. Sau đó, cuộc biểu tình vũ trang tuần hành khắp đường phố trong thị xã và tập trung tại dinh xã Tây đòi Tỉnh trưởng Lưu Văn Tào giao chính quyền cho Ủy ban Dân tộc Giải phóng tỉnh Cần Thơ. Tỉnh trưởng Lưu Văn Tào chấp nhận yêu cầu của nhân dân, ra lệnh giải tán chính quyền bù nhìn trong tỉnh và xin chính quyền cách mạng cho làm người công dân của nước Việt Nam độc lập. Ðồng chí Trần Ngọc Quế, Chủ tịch Ủy ban Giải phóng Dân tộc tỉnh long trọng tuyên bố:

- Chính quyền đã về tay nhân dân.

- Bãi bỏ các thứ thuế vô lý do phát-xít Nhật và thực dân Pháp đặt ra.

- Trả tự do cho tù chính trị.

- Bảo vệ tài sản của nhân dân.

- Tịch thu toàn bộ tài sản của thực dân Pháp.

Ngày 26-8-1945, Ủy ban Dân tộc Giải phóng đã lãnh đạo nhân dân giành chính quyền trong tỉnh. 2 ngày sau, Ủy ban Hành chính tỉnh Cần Thơ được thành lập do đồng chí Trần Văn Khéo làm Chủ tịch.

Trong 2 ngày, 26 và 27 tháng 8-1945, dưới sự lãnh đạo của Ðảng bộ, nhân dân Cần Thơ, các quận, làng trong tỉnh đã giành chính quyền về tay nhân dân và lập chính quyền cách mạng.

“Ðịa chí Cần Thơ” ghi nhận rằng, cuộc khởi nghĩa tháng 8-1945 ở Cần Thơ là đỉnh cao của cao trào cách mạng 1929-1945 dưới sự lãnh đạo của Ðảng với đường lối đúng đắn; sự lãnh đạo sáng suốt của Trung ương Ðảng, Xứ ủy, Liên Tỉnh ủy và “Thể hiện ý chí kiên cường bất khuất của Ðảng bộ và nhân dân Cần Thơ”.

Cách mạng Tháng Tám ở tỉnh Sóc Trăng

Ở tỉnh Sóc Trăng, việc chuẩn bị khởi nghĩa, giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám cũng rất khẩn trương, quyết liệt, với sự lãnh đạo của Tỉnh ủy Sóc Trăng.

Sáng 18-8-1945, truyền đơn của Mặt trận Việt Minh đã xuất hiện ở các nơi tại tỉnh Sóc Trăng. Ngày 20-8-1945, Tỉnh ủy họp tại “Quán cơm Thanh niên”, đề ra nhiệm vụ trước mắt của Ðảng bộ Sóc Trăng là đưa quần chúng công nông vào các tổ chức cách mạng theo từng giới, giai cấp, từng ngành, tạo ý thức cho công nhân (nòng cốt là công nhân Cứu Quốc) và viên chức. Qua đó, tạo bước chuẩn bị tiếp thu bảo vệ các cơ sở kinh tế, văn hóa, xã hội khi giành được chính quyền, đồng thời tích cực vận động gia đình binh sĩ ở các trại lính tập, lính mã tà đi theo cách mạng, mua súng của lính Pháp và lính Nhật trang bị cho lực lượng cách mạng.

Ngày 22-8-1945, Thanh niên Tiền Phong tổ chức biểu tình tuần hành. Ðêm 23-8-1945, ngay khi họp Xứ ủy về, đồng chí Dương Kỳ Hiệp đã triệu tập cuộc họp Tỉnh ủy mở rộng phổ biến các văn kiện của Trung ương, quy định về nguyên tắc tổ chức chính quyền mới.

Ngày 24-8-1945, được Tỉnh ủy nhất trí, cán bộ Thanh niên Cứu Quốc, Thanh niên Tiền Phong cùng nhiều đồng chí cốt cán thống nhất tổ chức cuộc mít-tinh lớn ở sân vận động tỉnh để lực lượng Thanh niên Tiền Phong tuyên thệ sẵn sàng chiến đấu vì Tổ quốc. Chiều 24-8-1945, Tỉnh ủy lâm thời họp tại “Quán cơm Thanh niên” để thành lập Ủy ban Giải phóng dân tộc tỉnh và đề cử Ủy ban Hành chính lâm thời của tỉnh.

Tối 24-8-1945, Tỉnh ủy bố trí ông Nguyễn Văn Nghĩa, Thanh tra giáo dục tỉnh và ông Vương Hồng Sển, Thư ký (commis) Tòa bố, là những người có cảm tình với cách mạng, đang giữ những trọng trách ở chính quyền địch, có uy tín với tỉnh trưởng; cùng với ông Dương Văn Ðen, thủ lĩnh Thanh niên Tiền Phong đến gặp Tỉnh trưởng Võ Văn Ðảnh. Trước xu thế phát triển của phong trào cách mạng, cùng với việc vừa thuyết phục, vừa tác động của các ông, Tỉnh trưởng Võ Văn Ðảnh buộc chấp nhận giao chính quyền cho cách mạng.

Dinh Tỉnh trưởng Sóc Trăng, nơi mít-tinh giành chính quyền của nhân dân Sóc Trăng trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Ảnh tư liệu
 

Sáng sớm 25-8-1945, quần chúng ở ven tỉnh lỵ Sóc Trăng gồm các giới, các dân tộc và tôn giáo hàng ngũ chỉnh tề, giương cao cờ đỏ sao vàng và biểu ngữ tiến vào tỉnh lỵ. Ðoàn người vừa đi vừa hô vang các khẩu hiệu “Việt Nam độc lập muôn năm!”, “Chính quyền về tay nhân dân!” và tiến về quảng trường cùng với lực lượng quần chúng tỉnh lỵ lên đến hàng chục nghìn người tiến hành cuộc mít-tinh. Cuộc mít-tinh diễn ra theo đúng kế hoạch của Ủy ban khởi nghĩa.

Trên khán đài, Tỉnh trưởng Võ Văn Ðảnh tuyên bố giao chính quyền cho Việt Minh và xin được tha tội. Ðồng chí Dương Kỳ Hiệp thay mặt Ủy ban Giải phóng Dân tộc tỉnh Sóc Trăng thông báo cuộc tổng khởi nghĩa đã thành công trong cả nước. Chính quyền cách mạng được thành lập ở khắp ba miền Bắc - Trung - Nam. Ðồng chí Dương Kỳ Hiệp tuyên bố: “Kể từ ngày 25-8-1945, bãi bỏ chính quyền thực dân, phong kiến từ cấp tỉnh, quận đến tổng, làng. Bãi bỏ mọi chính sách của chính quyền Pháp, Nhật”. Tiếp theo, đồng chí công bố danh sách Chủ tịch, Phó Chủ tịch và Tổng Thư ký Ủy ban hành chính tỉnh do Mặt trận Việt Minh đề cử.

Sau đó, quần chúng xếp thành hàng nối tiếp nhau diễu hành qua những đường phố chính, vừa đi vừa hô vang các khẩu hiệu. Ðoàn người kéo qua “Cầu Bon” theo đường Ðại Ngãi (nay là đường Hai Bà Trưng) đến phía sông cầu Quay (kênh Maspéro), qua khu chợ Khánh Hưng rồi trở về khu vực hành chính. Lực lượng diễu hành ngày càng đông. Từng bộ phận của đoàn diễu hành được hướng dẫn tiếp thu từng cơ quan, bắt đầu là tòa án rồi đến tòa bố (tức tòa hành chính), bốt cảnh sát, khám lớn, trại hiến binh, trại lính tập, các cơ quan bách phần (trước bạ), kho bạc, trị thủy (thủy lợi), giáo dục, bưu điện, công chánh (giao thông), quan thuế... sau cùng là cơ quan bảo an (tức sở mật thám). Tại đây, chỉ huy và nhân viên đã bỏ trốn, để lại hồ sơ, giấy tờ và một vài khẩu súng ngắn.

Dưới sự lãnh đạo thống nhất của Tỉnh ủy, các quận, các làng đồng loạt phối hợp tiến hành khởi nghĩa, chỉ trong 2 ngày, 25 và 26-8-1945, chính quyền các cấp trong tỉnh Sóc Trăng đã hoàn toàn về tay nhân dân.

Cuộc tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám của nhân dân tỉnh Sóc Trăng đã giành thắng lợi rực rỡ. 

------------------------

Bài viết sử dụng tư liệu trong quyển “Ðịa chí Cần Thơ” (Tỉnh ủy, UBND tỉnh Cần Thơ, 2002) và “Ðịa chí tỉnh Sóc Trăng” (Tỉnh ủy, UBND tỉnh Sóc Trăng, 2012).