Cách nay gần 80 năm, sáng 26-8-1945, hàng vạn nhân dân thị xã Cần Thơ và vùng lân cận đã kéo về Sân vận động Cần Thơ để mít-tinh lớn, chứng kiến Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh ra mắt và sau đó tập trung tại Dinh xã Tây, buộc Tỉnh trưởng Lưu Văn Tào phải bàn giao chính quyền cho nhân dân. Góp phần làm nên sự kiện lịch sử trọng đại này, có đồng chí Trần Ngọc Quế, Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh Cần Thơ.

Đồng chí Trần Ngọc Quế - Bí thư Tỉnh ủy Cần Thơ trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Ảnh tư liệu

Đồng chí Trần Ngọc Quế sinh năm 1902 trong gia đình khá giả ở làng Tân An, tổng Định Bảo, tỉnh Cần Thơ (nay thuộc phường Tân An, TP Cần Thơ). Đồng chí sớm giác ngộ lý tưởng cách mạng, nung nấu ý chí chống lại thực dân, phong kiến áp bức, bóc lột nặng nề, ấp ủ ước muốn làm thế nào để dân tộc được giải phóng, đồng bào được tự do, no ấm.

Ngày 7-9-1926, đồng chí Trần Ngọc Quế cùng những người bạn là các đồng chí Châu Văn Liêm, Trần Minh Quân, Trần Kim Giáp, Trần Kỳ Ngưu, Trần Nhật Tân, Lê Văn Sô, Nguyễn Ngọc Cảnh, Nguyễn Văn Hiển họp tại chùa Minh Sư ở Bình Thủy, thành lập “Việt Nam phục quốc Đảng”. Đây là một tổ chức yêu nước ra đời sớm ở tỉnh Cần Thơ. Năm 1927, đồng chí được đi học tập ở Trung Quốc, được kết nạp vào Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên.

Năm 1929, đồng chí Trần Ngọc Quế bị địch bắt trong chuyến lên Sài Gòn để báo cáo tình hình với Kỳ bộ. Tòa đại hình xử đồng chí 5 năm cấm cố, đày ra Côn Đảo. Năm 1935, đồng chí Trần Ngọc Quế ra tù, tiếp tục bí mật hoạt động.

Đồng chí Trần Ngọc Quế với Cách mạng Tháng Tám ở Cần Thơ

Đầu tháng 5-1945, tại rạch Cái Muồng, làng Thường Phước, quận Phụng Hiệp, tỉnh Cần Thơ, Hội nghị thành lập Liên Tỉnh ủy miền Tây được tổ chức. Đồng chí Trần Ngọc Quế được đề cử vào Ban Thường vụ Liên Tỉnh ủy miền Tây. Tháng 6-1945, Tỉnh ủy Cần Thơ được thành lập, đồng chí Trần Ngọc Quế được bầu làm Bí thư Tỉnh ủy.

Ngày 19-8-1945, đồng chí Bí thư Tỉnh ủy Trần Ngọc Quế triệu tập Hội nghị khẩn cấp thành lập Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh Cần Thơ. Nhiệm vụ của Ủy ban là tiến hành khởi nghĩa, kêu gọi mọi người đoàn kết xung quanh Mặt trận Việt Minh, quyết tâm vùng lên giải phóng dân tộc. Hội nghị bầu đồng chí Trần Ngọc Quế làm Chủ tịch Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh.

Với khí thế của thắng lợi Cách mạng Tháng Tám khắp nơi trong cả nước, ngày 22-8-1945, đồng chí Trần Ngọc Quế chủ trì cuộc họp Tỉnh ủy Cần Thơ, nhận định tình hình và bàn kế hoạch khởi nghĩa của tỉnh. Ở Cần Thơ lúc bấy giờ, bộ máy tay sai thực dân Pháp ở các làng nhiều nơi tan rã, có nơi cách mạng đã giành được chính quyền từ ngày 19-8-1945. Quân Nhật cũng rệu rã, từ các tỉnh miền Tây dồn về thị xã Cần Thơ. Bọn phản động thân Nhật tỏ ra hung hăng, sẵn sàng đàn áp cuộc nổi dậy của nhân dân. Nhưng lực lượng khởi nghĩa biết khéo léo lợi dụng thời cơ chung để phân hóa địch, không cho chúng can thiệp vào công việc của nội bộ Việt Nam.

Ngày 25-8-1945, Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh Cần Thơ họp khẩn cấp, dưới sự chủ trì của đồng chí Trần Ngọc Quế, thống nhất ngày, giờ hành động. Tỉnh ủy cũng tổ chức hội nghị quân sự để bố trí lực lượng khởi nghĩa. Tại Hội nghị này, đồng chí Trần Ngọc Quế khẳng định là dùng lực lượng chính trị của quần chúng có lực lượng vũ trang hỗ trợ để giành chính quyền, còn lực lượng vũ trang chuẩn bị sẵn sàng để đối phó khi có tình huống bất trắc xảy ra.

Sáng sớm ngày 26-8-1945, tại Sân vận động Cần Thơ, cuộc mít-tinh lớn với khoảng 2 vạn người tham gia đã diễn ra, rầm rộ khí thế nổi dậy. Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh hướng dẫn lực lượng quần chúng tuần hành trên đường phố, tập trung về Dinh xã Tây buộc Tỉnh trưởng Lưu Văn Tào bàn giao chính quyền cho nhân dân. Đồng chí Trần Ngọc Quế thay mặt Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh đứng ra tiếp nhận chính quyền, long trọng tuyên bố chính quyền đã về tay nhân dân, kêu gọi mọi người ủng hộ giúp đỡ chính quyền nhân dân.

Ngày 27-8-1945, Ủy ban hành chánh tỉnh Cần Thơ được thành lập do đồng chí Trần Văn Khéo làm Chủ tịch. Đồng chí Trần Ngọc Quế đặc trách công tác Đảng, làm Bí thư Tỉnh ủy. Chính quyền cách mạng non trẻ tỉnh Cần Thơ vừa ra đời đã phải đương đầu với nhiều khó khăn lớn. Với cương vị Bí thư Tỉnh ủy, đồng chí Trần Ngọc Quế đã chủ trì hội nghị nhận định tình hình, tìm cách hóa giải, bảo vệ thành quả cách mạng.

Rước các đồng chí từ Côn Đảo trở về

Sau Cách mạng Tháng Tám thành công, được lệnh của lãnh đạo do đồng chí Nguyễn Văn Tây phổ biến, Tỉnh ủy Cần Thơ được giao nhiệm vụ tổ chức đón rước các đồng chí chính trị phạm bị giặc giam giữ ở Côn Đảo trở về. Đồng chí Trần Ngọc Quế và các đồng chí trong Tỉnh ủy rất vui mừng với trọng trách được giao.

Ngày 22-9-1945, trước 1 ngày Sài Gòn nổ súng chống thực dân Pháp, tàu “Phú Quốc” và nhiều chiếc ghe biển của Sóc Trăng, Gò Công chở đoàn cán bộ chính trị phạm Côn Đảo gồm hơn 1.800 đồng chí, hướng về Đại Ngãi và ngay đêm đó, đoàn cán bộ chính trị phạm được Tỉnh ủy và nhân dân Sóc Trăng đón rước về thị xã để tĩnh dưỡng, tại Trường Taberd (nay thuộc phường Sóc Trăng, TP Cần Thơ). Đồng chí Trần Ngọc Quế, lúc này được phân công phụ trách công tác chính quyền, cùng với Tỉnh ủy Cần Thơ rất quan tâm việc chuẩn bị đón rước các đồng chí Côn Đảo về, lo bố trí nơi ăn, chỗ nghỉ chu đáo; điều trị bệnh cho những đồng chí đau yếu. Đồng chí Trần Ngọc Quế cũng từng là tù nhân của nhà tù Côn Đảo, nên thấu hiểu và luôn chuẩn bị điều kiện tốt nhất để các đồng chí được chăm sóc, động viên.

Ngày 30-9-1945, chuyến tàu “Phú Quốc” thứ hai đưa hơn 200 đồng chí từ Côn Đảo về cập bến tàu Cần Thơ. Cán bộ và nhân dân Cần Thơ đón tiếp với tình cảm sâu đậm.

Lực lượng cán bộ chính trị tù Côn Đảo trở về được tăng cường cho các cấp đảng bộ miền Nam. Sau này đồng chí Trần Ngọc Quế vẫn còn nhớ mãi, trong đó có đồng chí Tôn Đức Thắng, đồng chí Lê Duẩn, đồng chí Phạm Hùng, đồng chí Nguyễn Văn Linh...

Ngày 25-10-1945, đồng chí Trần Ngọc Quế đại diện Tỉnh ủy Cần Thơ, dự Hội nghị Xứ ủy mở rộng tại Thiên Hộ, Cái Bè thuộc tỉnh Mỹ Tho, bàn kế hoạch chuẩn bị cho cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đang có chiều hướng mở rộng toàn Nam Bộ. Đồng chí quán triệt đầy đủ tinh thần, nội dung hội nghị để về triển khai, thực hiện và đề ra những công việc cần làm của Tỉnh ủy Cần Thơ là củng cố cơ sở đảng trong nhân dân; mở rộng khối đại đoàn kết dân tộc; gấp rút xây dựng và tổ chức các lực lượng vũ trang, bán vũ trang; thành lập Ủy ban kháng chiến tỉnh Cần Thơ.

***

Tháng 6-1946, trên đường công tác, đồng chí Trần Ngọc Quế bị giặc bắt. 2 tháng ròng khai thác nhưng địch phải chịu thua trước sự kiên cường của người cộng sản kiên trung Trần Ngọc Quế. Chúng buộc đưa đồng chí và 10 cán bộ khác ra Bắc trao trả cho Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Sau đó, đồng chí trở về miền Nam, công tác ở Khu bộ Khu 9.

Sau Hiệp định Gèneve, đồng chí Trần Ngọc Quế ra Trung ương nhận nhiệm vụ, kinh qua nhiều chức vụ: Trưởng phòng Văn thư của Phủ Thủ tướng (1955-1958); Bí thư Đảng ủy Nhà máy dệt kim Đông Xuân, Hà Nội (1959-1960); Ủy viên Ủy ban Thanh tra Bộ Công nghiệp nhẹ (1961-1963). Năm 1964, vì sức khỏe yếu, đồng chí Trần Ngọc Quế nghỉ hưu và điều trị bệnh. Đồng chí Trần Ngọc Quế qua đời ngày 3-10-1974 tại Hà Nội.

Đồng chí Trần Ngọc Quế, người Bí thư của Đảng bộ tỉnh Cần Thơ trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945, đại biểu Quốc hội khóa đầu tiên và khóa II, khóa III của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Đồng chí đã đồng hành cùng quân và dân Cần Thơ trong cuộc kháng chiến chống Pháp đầy gian lao, cùng giành chính quyền về tay nhân dân trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Để ghi nhớ công lao của đồng chí Trần Ngọc Quế, tên của đồng chí được đặt tên cho nhiều ngôi trường, tuyến đường của TP Cần Thơ hiện nay.

Trường THCS Trần Ngọc Quế, phường An Bình, TP Cần Thơ. Ảnh: DUY KHÔI

PV

Bài viết lược ghi từ sách “Những viên ngọc quý” (tập 1), Ban Tuyên giáo Thành ủy Cần Thơ, NXB Chính trị Quốc gia Sự Thật, 2021