Ghi chép * Mai Bửu Minh

Cằng năm, vào cuối tháng 5 âm lịch, nước lũ trên thượng nguồn sông Cửu Long bắt đầu đổ về An Giang. Đến tháng 7, nước nhảy tràn bờ sông, bờ rạch, leo lên đồng… mang theo bao loài tôm cá nước ngọt còn bé tí, thường được gọi là cá non, chúng sẽ lớn lên nhanh chóng nhờ thức ăn tự nhiên. Nào là các lóc, cá trê, cá chạch, cá chèn, cá rô, cá he, cá mè vinh, cá éc, cá mề hôi, cá linh, tôm, cua, ốc… Và một mùa sống chung với lũ gian nan nhưng cũng không kém phần sung túc bởi cá tôm tràn đồng lại đến...

Vó cất ven sông.

Người dân An Giang có rất nhiều cách đánh bắt cá tùy theo hoàn cảnh. Các công cụ đánh bắt làm bằng cây, tre có sẵn trong vườn nhà. Mỗi công cụ có công dụng riêng, thể hiện sự sáng tạo, am hiểu con nước và thói quen của cá tôm.

Thông thường nhất là có thể dùng “vó cất” đặt cố định ven những con sông, con rạch. Họ để lưới của vó chìm xuống đáy sông rạch, chờ lâu lâu cho cá đi ngang qua, cất lên bắt lấy cá trong vó.

Còn có loại “vó gạt” đặt ở những mương nước, con rạch nhỏ dẫn nước trong đồng ra sông lớn. Đó là tấm lưới lớn có bề rộng lớn hơn chiều ngang mương hoặc rạch nơi đặt vó, chiều dài có khi trên 100 mét. Hai bên ven bờ mương có hai giàn gỗ thường lót bằng ván để đi lại được xuôi mép lưới, phía bên trên hai giàn gỗ có những thanh tre già, dài được nối liền một cách khéo léo để khi hai người hai bên đẩy một thanh gạt vắt ngang. Cá theo nước chảy từ trong đồng ra sông vô tấm lưới, thanh gạt được đút lòn phía dưới tấm lưới, đỡ lên cao hơn mặt nước, để vào giá bằng tre dài và mỗi bên có một người đẩy thanh gạt, gạt cá trong lưới về phía đầu mương, nơi có chiếc ghe hứng miệng lưới, đổ cá vào ghe (nên gọi là “vó gạt”). Vào những năm 1970, có nơi gạt một lần đong bằng táo, đến cả chục táo, cân đến vài trăm ký cá. Ngày nay hầu như không còn “vó gạt” nữa.

Ven bờ sông, có nơi người ta đan những cái “bò” bằng tre, trông giống như nửa cái ghe bầu, trong đó có chất chà (nhánh cây khô). Cái “bò” này, đặt chìm dưới nước, nơi có bờ đất thoai thoải, được buộc bằng sợi dây chắc chắn vào một cái tời trên bờ sông. Vài ngày, đoán rằng cá đã vào trong đó trú ngụ, người ta quay tời kéo “bò” lên, mở miệng “bò” bắt cá.

Chài lưới trên sông.

Ngoài ra còn có loại “xà di” làm bằng tre, như một cái lọp tép nhưng độ dài có khi gần 2 mét, để khi đặt bắt cá rô, cá mè vinh, một đầu “xà di” nhỏng cao hơn mặt nước, cá chui vào trong đó, không ra được nhưng còn chỗ ngoi lên thở, không bị chết. “Xà di” được dựng trong những cánh đồng lúa, miệng hom cách mặt đất ruộng chừng 15cm, chỗ đất ngay miệng hom được dọn sạch, khoét lõm xuống, hằng ngày người ta để mồi bằng lúa để nhử cá vào đó. Thường là cá rô thích lúa đến ăn; loài cá này có đặc tính ăn xong, trồi lên mặt nước để thở theo phương thẳng đứng, chúng sẽ chui qua hom, vào bên trong xà di và không thể tự ra được.

Người ta bắt tôm bằng cái “lờ”, đan bằng tre, bên trong có để mồi bằng miếng cơm dừa khô, tôm rất thích. Muốn bắt lươn phải dùng “ống trúm” làm bằng khúc tre, dài khoảng 3 lóng (hơn 1 mét), dùng mồi trùn pha mật rắn Trun được xem là mồi thuốc chuyên bắt lươn. Tương tự, có lọp bắt cá lóc, lọp bắt tép, cần câu cặm ven bờ sông, bờ rạch; câu giăng trên ruộng; lưới dày bắt nhiều cá nhỏ, lưới thưa bắt cá to, lưới để kéo cá v,v…

Gần đây, người ta đặt “dớn”, trước kia dớn đan bằng tre, nay làm bằng lưới cước. Dớn được cắm trên đồng, có những luồng dớn dài trên 700 mét, đón cả luồng cá đi. Cá gặp lưới cước bơi men theo tìm lỗ chui qua, nhưng đó là lỗ dẫn vào những cái “bầu lớn”, từ đây chỉ có đường dẫn vào “bầu ép”, rồi dẫn vào “đú”, để người ta túm lấy, nhấc lên khỏi mặt nước, trút cá vào ghe. Có những chủ “dớn” vào những ngày trúng mùa, bắt được hai, ba tấn cá là chuyện bình thường. Phần lớn là loài cá linh, nhiều vô kể.

Ở An Giang, khi lũ đạt đỉnh cao, bắt đầu rút, nước trên đồng thối dần vì lá cỏ héo rủ, vì dậy phèn, cá chịu không nổi môi trường xấu, theo nước ra sông, và cao điểm vào những ngày nước kém (mùng 5 đến 10, và từ 20 đến 25 âm lịch), người dân vùng này quen gọi là mùa “cá ra”. Vào những ngày này, các hình thức đánh bắt cá bằng dớn, bằng vó, bằng lưới trúng lớn. Những ngày bình thường, người ta đi “thăm” (đi đổ xà di, đổ dớn, gỡ cá trong lưới…) mỗi ngày một lần, nhưng vào những ngày cá ra, phải đi “thăm” thường xuyên, ba bốn lần một ngày. Với loại lưới giăng, người ta phải cuốn lưới mang về nhà treo lên và gỡ cá ra. Còn các loại vó thì cất, gạt liên tục. Có thể nói, cá trên đồng ùn ùn kéo nhau ra sông. Khi ta bơi xuồng, bỏ mái dầm xuống sông có khi cá giật mình phóng tung lên trên mặt nước rơi vào xuồng. Ở những cua nước xoáy, những ngã ba, ngã tư, trong những ngày cá ra, như bị dội nước, cá dồn ở nơi này rất nhiều, người ta tập trung dùng chài, quăng bắt cá. Với cái xuồng nhỏ và cái chài, ngày cá ra, người ta có thể chài được cả trăm ký cá dễ dàng, nhất là cá linh. Mùa cá ra, hầu hết cá đánh bắt được bán làm mắm. Cá linh làm nước mắm, các loài cá khác làm mắm sống và là thứ đặc sản của Châu Đốc-An Giang, nổi tiếng, được tiêu thụ ở mọi miền đất nước …

Ngày nay, đồng ruộng nồng nặc mùi thuốc bảo vệ thực vật, con người dùng mọi phương tiện đánh bắt hiện đại nên sản lượng thủy sản tự nhiên đã giảm dần. Tuy nhiên, mùa nước nổi cũng vẫn là mùa người dân nghèo kiếm sống và thoát nghèo nhờ tôm cá, những hộ kinh doanh thủy sản vẫn có dịp để làm giàu…